برهان عەلی سەرۆكی یەكێتی پیاوان: لەوەتی دۆخی دارایی باشتر بووەتەوە، توندوتیژی لە پیاوان كەمی كردووە
سەرۆكی یەكێتی پیاوان ئاماژە بەوە دەدات توندوتیژیەكان لەم ئیمساڵەدا بەراورد بە پار كەمی كردووە دەشڵێت: “ئەمساڵ کە مووچە لە كاتی خۆیدا دەدرێ و دۆخی دارایی باش بووە، توندوتیژی بەرامبەر پیاوان كەمی كردووە”.
برهان عەلی سەرۆكی یەكێتی پیاوان لەم چاوپێكەوتنەیدا لەگەڵ “هەولێر” بەپێی ئامارێک ئەوە دووپات دەكاتەوە “لەمساڵدا (427) سكاڵا و هەشت خۆكوشتن و پێنج كوژرانی پیاوان تۆمار كراوە بەراورد بە ساڵی پار (467) سكاڵا و (54) خۆكوشتن و شەش كوژرانی پیاوان تۆمار كراوە” بەو پێیەش بێت حاڵەتەكانی توندوتیژی لەمساڵدا كەمی كردووە كە بۆ باشبوونی دۆخی دارایی پیاوانی گەڕاندەوە لە هەرێم.
• بەراورد بە ساڵانی ڕابردوو توندوتیژی بەرامبەر پیاوان زیادی كردوە یان كەم؟ بۆچی؟
– بەراورد بە ساڵی ڕابردوو توندوتیژیەكان كەمی كردووە بەهۆكاری هەبوون و دابینكردنی مووچە لەلایەك لەلایەكی دیكەشەوە ڕەنگە خەڵكی بەشێك لە كێشەكانیان نەهێنە دادگاكان و ئێمە نەزانین خۆیان چارەسەری بكەن ئەوەش یەكێكە لە هۆكارەكان بەڵام هۆكاری باشبوونی دۆخی دارایی هۆكاری سەرەكیە لە كەمبوونەوەی توندوتیژەیەكانی پیاوان”.
• یەكێتی ژنان و رێكخراوەكانی ژنان بەردەوام گلەیی لە پیاوان دەكەن كە توندوتژی لەلایەن پیاوانەوە دەكرێت؛ بۆ ئەمە چی دەڵێیت؟
– بێگومان ئەمە سروشتی ژیانە ئێمە دەڵێین لە كۆی جیهاندا ژنان تونوتیژییان لێ دەكرێت؛ بە هۆی ئەو جیاوازیەی لە ڕەگەزی نێر و مێدا هەیە بەردەوام ژنان ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبنەوە، بەڵام ئەگەر تەماشای یاسای باری كەسێتی و پرۆسەی هاوسەرگیری بكەیت لە كوردستان و كۆمەڵگا ئیسلامیەكاندا، لەگەڵ دنیای ئەمڕۆی یەكسانی و پێشكەوتندا ناگونجێت كۆی بەرپرسیاری پرۆسەی هاوسەرگیری لە ئەستۆی پیاودایە؛ ئەمەش وای كردووە دوو جار بچەوسێتەوە؛ جارێك لە دەرەوە كاتێك كۆمەڵگا بە قەیرانێكی ئابووری و داراییدا تێدەپەڕێت بێكاری زۆر دەبێ؛ كاتێك كارێكی دەست دەكەوێت لە دامودەزگایەك یان جێگەیەك توندوتیژیی لێ دەكرێت و، دەشبێت قەبوڵی بكا، نەکا كارەكەی لەدەست بدات؛ كاتێكیش لە دوای كار دەچێتەوە بۆ ماڵەوە و، ئەگەر پێداویستیەكانی خێزان زیادی کردبێت و نەتوانێت دابینی بكات رێزی لێ ناگیرێت؛ توندوتیژیی لێ دەكرێت و سووكایەتیی پێ دەكرێت”.
• ئێوە وەك ڕیكخراوەكەتان تەنیا داتا كۆ دەكەنەوە یان کاری دیكەیش دەكەن بۆ ئەو پیاوانەی توندوتیژییان لێ دەكرێت؟
– ئێمە ڕێكخراوێكی كۆمەڵگای مەدەنین چالاكی و كۆڕ و سیمینار و وركشۆپمان هەیە لە ڕاگەیاندنەكانەوە بەردەوام بەرنامەی تایبەتیمان هەیە؛ هەروەها لەگەڵ ڕێكخراوەكانی دیكە كاری هاوبەشمان هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی تاوەكو ئێستا تاكە ناوەندین پشتگیری لە ڕەگەزی نێر دەكەین، رۆژانە كەیسی پیاوان دێتە لامان بەتایبەت بەهۆكاری ئەوەی مادام ژن داوای یەكسانی دەكات ژیان بریتیە لە ئەرك و ماف دەبێت ئەویش ئەركەكانی خۆی جێبەجێ بكات؛ پیاوانێك سەیر دەكەن ئەركەكانی خۆیان جێبەجێ دەكەن توندوتیژییان لێ دەكرێ و بەجۆرێك لە جۆرەكان مافیان پێشێل دەكرێت، دێتە لای ئێمە سكاڵا تۆمار دەكەن، ئێمەش پرانسیپ و داتامان هەیە ئەوكات نەتیجە دەدەین؛ واتە ئیشمان تەنها كۆكردنەوەی داتا نیە”.
• جیاوازیی ئەم دە مانگەی ئەمساڵ بەراورد بە پار لە بەردەستدایە؟ ئاخۆ ئەم ژمارەیە چەند زیادی كردووە یان كەم؟
– لە دە مانگی یەكەمی 2021دا 463 سکاڵا تۆمار كراوە؛ بەداخەوە 54 حاڵەتی خۆكوشتن هەبووە؛ شەش حاڵەتی کوژرانی پیاوان لەلایەن ژنانەوە هەبووە بە هاوكاریی كەسانی تر؛ لەم دە مانگەی ئەمساڵدا 427 سكاڵا هەبووە، 48 حاڵەتی خۆكوشتن هەبووە و 5 حاڵەتی كوژرانی پیاوان هەبووە لەلایەن ژنانەوە، هەبووە بە هاوكاریی كەسانی تر؛ ئەمەش ئەوە دەردەخات بەپێی ئامارەكە توندوتیژی كەمی كردووە لەچاو پارساڵ”.
• كاری ئێوە چی دەبێت بۆ ئەو پیاوانەی توندوتیژییان لێ دەكرێت؟
– ئێمە كۆمەڵگا هۆشیار دەكەینەوە پیاو و ژن هۆشیار دەكەینەوە ژیان بریتیە لە ئەرك و ماف؛ ژنان ئەركیان جێبەجێ بكەن ئەوكات داوای مافیش بكەن؛ ناكرێت پێشتر تەوژمێك هەبوو ژنی تەنیا لەسەر ماف هۆشیار دەكردەوە لە خێزاندا مافی هەیە بەڵام ئەركیشی هەیە پیاویش بەهەمان شێوە ئەركی هەیە و مافیشی هەیە دەبێت هەردوو لا ئەركی خۆیان جێبەجێ بكەن ئەوسا داوای ماف بكەن”.
• باسی توندوتیژیمان كرد؛ توندوتیژیەكان چین لەگەڵ ساڵانی ڕابردوو نەگۆڕاون؟
– توندوتیژیەكان بەراورد بە ساڵانی ڕابردوو گۆڕاوە؛ پێشتر مۆبایل و تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و شۆسیال میدیا نەبوو، ئەمڕۆ بۆتە یەكێك لە هۆكارەكانی زیادبوونی كێشە كۆمەڵایەتیەكان؛ ئالودەبونی هەردوو ڕەگەزی نێرڤو مێ بە تۆڕەكانی شۆسیال میدیا چی مۆبایل
كە هۆكارێكە بۆ پەیوەندی نادروست و خیانەت لەنێوان هاوسەرەكاندا بە داخەوە كە بۆتە گرفێكی گەورە بۆ هەڵوەشاندنەوەی خێزان”.
• هۆكاری توندوتیژی لە پیاوان چیە؟ دەبێت هۆكار و پاڵنەرێك هەبێت؟
– بێگومان هۆكاری توندوتیژی لە پیاو زۆرە؛ ئەركێكی زۆر لە ئەستۆی پیاودایە؛ لە كۆمەڵگای ئێمەدا وەهایە یان وەها هەست دەكرێت هەرچی بەرپرسیاریەتی هەیە، هەمووی لە ئەستۆی پیاودایە؛ ئەم بەرپرسیاریەتیە وەهای كردووە هەقی داوەتە دەست ژن بە چاك و بەخراپ پیاو تۆمەتبار دەكات، كاتێك كە دۆخێكی دارایی دێتە پێشەوە ئەمە خەتای پیاوەكە نیە كە نەتوانێت پێداویستی خێزانەكە دابین بكات، سەیر دەكەین ئەوە كۆمەڵگا هەموویەتی تووشی قەیرانێكی سەختی دارایی بووەتەوە، بۆیە ئەمە پاڵنەرێكە بۆ زیادبوونی توندوتیژی لە پیاوان”.
• گەر توندوتیژیەكان بەم شێوەیە بەردەوام بێت چی لێ چاوەڕوان دەكەن؟
– بەداخەوە ئەوەی من دەیخوێنمەوە دەسەڵاتی كوردی پەرلەمان و حكومەت سەرجەم توێژەكانی دیكە خێزانیان نەكردۆتە چەقی كۆمەڵگا؛ تاكیان كردۆتە چەقی كۆمەڵگا هەتا كاریش لەسەر تاك بكرێت خێزان بەرەو هەڵوەشانەوە و لاوازی دەچێت”.
• لە ڕووی كاری یاسای و پەرلەمانیەوە چیتان كردووە تا ئەم توندوتیژیانە بەرنە دەرەوەی رێكخراوەكەتان و، كاری لەسەر بكەن؟
– بێگومان ساڵی 2008 كاتێك یاسای باری كەسێتی هەموار كرایەوە ئەوكات پڕۆژەمان هەبوو لەسەر زیادبوونی توندوتیژیە خێزانیەكان و، لەسەر كۆمەڵێك یاسا ڕاوبۆچوونی خۆمان هەبوو؛ بەهەمان شێوە لە ساڵی 2011دا کە یاسای نەهێشتنی توندوتیژی دژی ئافرەت دەرچوو داوامان كرد ناكرێت پەرلەمان تەنیا بڕیاری نەهێشتنی توندوتیژی دژی ژنان بدات و، پێویستە نەهێشتنی توندوتیژی دژ ژنان بكرێت بە نەهێشتنی توندوتیژی دژی خێزان؛ لەناو خێزانیشدا بەشی بەساڵاچوان و پیاوان و منداڵانیش هەبێت، کە خۆشبەختانە جێبەجێ كرا”.
• لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی نەهێشتنی توندوتیژیی خێزانی لە شارەكان تاچەند هاوكاری یەكترن یان چەند هاوكارتانن لە چارەسەری كەیسەكاندا؟
– سپاسی بەڕێوەبەرایەتیەكانی نەهێشتنی توندوتیژیی خێزانی دەكەین لە سەرجەم شار و شارۆچكەكان كە بە راستی هاوكارمانن كە دەبێت كەیسی پیاوانیش وەر بگرن بەڵام بەداخەوە تائێستا پیاوان هۆشیار نەبوون لە تۆماركرنی سكاڵاكانیان دژی ڕەگەزی بەرامبەر كە توندوتیژییان لێ كراوە؛ ئەو پیاوانەی سكاڵایان لەلا تۆمار كردوین بەشێكمان ناردووە بۆ نەهێشتنی توندوتیژیی خێزانی، کە جێگەدەستیان دیارە، هیوادارین لەسەر بنەمای ڕەگەزی كار نەكەن، تەنیا لەسەر بەڕێوەبەرایەتیی نەهێشتنی توندوتیژیی دژی ژنان كار نەكەن، لەسەر ئاستی خێزاندا كار بكەن؛ بەیەك چاو تەماشای هەموو تاکێکی كۆمەڵگا بكەن”.
• كەیسەكان بە سوڵحی ئەشایەری زۆرتر چارەسەر دەكەن یان دادگا؟ بۆچی؟
– ئێمە بڕوامان بە سوڵحی عەشایەری نیە، ئەوە بۆ كێشە قورسەكانە، كاتێك كەیسێكمان لەلا دەبێت لە چواردەوری خێزانەکەدا چارەسەری دەكەین، كاتێك پیاوێك پەیوەندی دەكات دەیەوێت خێزانەكەی هەڵنەوەشێتەوە ئەوكات ئێمەش لەرێگەی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانەوە هەوڵی چارەسەركردنی بۆ دەدەین؛ لە رێگەی كەسێكی نزیكیان وەك دایك و باوك برا و خوشک و هیتر”.