بایەخی کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی له كه‌مکردنەوەى تاواندا
دانا له‌تیف جه‌لال
“کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی” بریتییە لەو کۆمەڵە ئامراز و شێوازانەی کە گروپێک یان ئەندامەکانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك بەرەو قبووڵکردنی ڕەفتار و نۆرم و ڕێسای ڕەفتار و تەنانەت داب و نەریتی كۆمه‌ڵگه و گرووپه‌كانی دیكه ده‌بات، به‌مانایه‌كی دیكه، چونكه كۆنترۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی، چوارچێوه‌یه‌كی ره‌فتاری بۆ تاكه‌كان داده‌ڕێژێت و هه‌ر تاكێك له ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و چوارچێوه‌یه كار بكات، ئه‌وا به‌مانای لادان له‌و به‌ها و نۆرم و داب و نه‌ریتانه دێت كه ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه پشتی پێ ده‌به‌ستێت.
لە کۆمەڵناسیدا کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی به شێوه‌یه‌كی گشتی دوو جۆری سه‌ره‌كیی هه‌یه ئه‌وانیش بریتیین له:
یه‌كه‌م/ کۆی ئەو هۆکارە بەرجەستە و نامەعنەوانەی کە گروپێکی کۆمەڵایەتی بۆ پاراستنی یەکێتی و یه‌كگرتووییه‌كه‌ى بەکاریان دەهێنێ ئه‌ویش لە ڕێگەی به‌کۆمەڵایەتیکردن و به‌کولتوورکردنی تاکەکانەوە.
دووه‌م: کۆی ئەو ئاستەنگانەی کە گروپێكی کۆمەڵایەتی دیاریكراو دروستی دەکەن بۆ ئەوەی خەڵک لە تاوان و لادانی کۆمەڵایەتی دوور بكه‌ونه‌وه.
هه‌موو كۆمه‌ڵگه مرۆییه‌كان كۆمه‌ڵێ جۆری فشاری كۆمه‌ڵایه‌تیان هه‌یه، به‌ڵام کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی یەکێکە لە گرنگترین جۆرەکانی فشاری کۆمەڵایەتی کە دەتوانرێت بە دوو شێوازی جیاواز ئەنجام بدرێت:
یه‌كه‌م: دەکرێت مرۆڤ ناچار بکرێت کە شێوازەکانی ژیان و مۆدێلی ڕەفتاری ده‌ورو‌به‌ره‌كه‌ى قبوڵ بکات ئه‌ویش لە ڕێگەی بەکارهێنانی فشاری کۆمەڵایەتی و بە بەکارهێنانی ڕێگەی جۆراوجۆر وەک سزای یاسایی و سزادان له‌پای ئەنجامدانی تاوان.
دووه‌م/ لە ڕێگەی ڕازیكردن و گۆڕینی دنیابینی خەڵک و کاریگەری دانان لەسەر بۆچوون و بیری ئەندامانی کۆمەڵگا یان گروپەکان، ئه‌مه‌ش وا لە هەر ئەندامێک ده‌كات كه نەک تەنها باوەڕ بە نۆرم و بەها پەسەندکراوەکانی خۆی بکات؛ بەڵکو ناچاری ده‌كات پابەندی به‌هاكانی ئەوانی تریش بێت.
بۆ ئه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه ببێته كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ته‌ندروست تاكه چاره ئه‌وه‌یه ئه‌م دوو هه‌نگاوه بگیردرێته به‌ر. بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌وانیتریش ڕازی بكه‌ین پشت به‌م هه‌نگاونه ببه‌ستن، پێویسته ڕێگه و شێوازی هه‌مه‌چه‌شن بگرینه به‌ر وه‌كو كۆڕ و كۆبوونه‌وه و دانیشتن و ئاڵوگۆڕكردنی بیروبۆچوون …هتد.
“دۆرکهایم” پێی وایە ئەگەر لە کۆمەڵگایەکدا یه‌كانگیرییه‌كی کۆمەڵایەتی بەهێز هەبێت ئەگەری زۆرە ئەندامەکانی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه لەگەڵ بەها و نۆرمە کۆمەڵایەتییه‌كاندا ته‌با و كۆده‌نگ بن؛ بەڵام ئەگەر یه‌كانگیریی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگایەکدا لاواز بێت، ڕەنگە خەڵک زیاتر بەرەو “ڕەفتاری تاوانکاری” بڕۆن. بۆیه گه‌ر گروپێک کە ئەندامەکانی یه‌كانگیرییه‌كی بەهێزیان لەگەڵ یەکتردا هەبێت، باشتر دەتوانێ کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی بەسەر ئەندامەکانیدا بسەپێنێت وەک لە گروپێک کە هاودەنگی و یه‌كانگیریی لە نێوانیاندا نەبێت.
زۆربه‌ى كۆمه‌ڵناسه‌كان باس لەوە دەکه‌ن کە مرۆڤەکان لە کۆمەڵگادا به‌هۆی ئه‌م چوار توخمەوه زیاتر به‌یه‌كه‌وه په‌یوه‌ست و هۆگر ده‌بن ئه‌وانیش:
یه‌كه‌م/ بەرژەوەندی هاوبه‌ش: ئەوانەی گرنگی بە کەسانی تر دەدەن، ئاسته‌كانی خۆشگوزەرانی و به‌خته‌وه‌ری تیایاندا به‌رزتره له‌و كه‌سانه‌ى كه خۆپه‌رستن و ته‌نیا بایه‌خ به خۆیان ده‌ده‌ن و ره‌چاو به‌ها و نۆرمی كه‌سانی تر ناده‌ن. بۆیه زۆربه‌ى كات په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیان به‌گوێره‌ى به‌رژه‌وه‌ندییه كه‌سییه‌كانیان بینا ده‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش دواجار ده‌بێته هۆی لاوازبوونی كۆنترۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی.
دووه‌م/ پابەندبوون و په‌یوه‌ستیی: ده‌ركه‌وتووه ئەو کەسانەی کە زیاتر پابەندن بە کۆمەڵگاوە زیاتر هه‌وڵی پاراستنی دەستکەوتەکان و بەهاکانی کۆمەڵگا ده‌ده‌ن، لە کاتێکدا ئەوانەی کەمتر پابەندن بە کۆمەڵگا، مه‌ترسی ئه‌نجامدانى تاوان و لادان تیایاندا زۆر زیاتره، چونكه ئه‌و كه‌سانه ته‌نیا ره‌چاوی به‌ها كه‌سییه‌كانی خۆیان ده‌كه‌ن، و به‌ها گشتییه‌كان به لایانه‌وه هیچ بایه‌خێكی نییه.
سێیه‌م/ بەشداریکردنی چالاكانه: توخمى سێیه‌مى كۆنترۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی، بریتییه له به‌شداریكردنی چالاكانه له كۆمه‌ڵگادا. بەگشتی ئەوانەی سەرقاڵی کار و ژیانی خێزانی و کات بەسەربردن و كه‌متر له به‌هاكان لاده‌ده‌ن له به‌راورد به‌و كه‌سانه‌ى كه بێكارن و هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی خێزانییان نییه، به‌مانایه‌كی دیكه، ئەوانەی کاریان نییە یان بەشداری لە چالاکییە ئاساییەکانی کۆمەڵگادا ناکەن، دەرفەتی زیاتر بۆ لادان دەدۆزنەوە.
چواره‌م/ ئینتیما و داژداری: ئینتیما و داژداری واتە دڵسۆز و خۆشه‌ویستی و هۆگری مرۆڤ بۆ بەها و نۆرمە ئاكارییه‌كان. ئەو كه‌سانه‌ى دڵسۆزییان بۆ نۆرمە ئاكاریی و کۆمەڵایەتییەکان لاوازە، ڕەنگە زیاتر مەیلیان بۆ پشتگوێخستنی بەها کۆمەڵایەتییەکان و لادان لە نۆرمە کۆمەڵایەتییه‌كان هەبێت. ئه‌مه تاڕاده‌یه‌كی هاوكێشه‌یه‌كی جێگیر و نه‌گۆڕه له كۆمه‌ڵگه مرۆییه‌كان.
● کام میکانیزمی کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتی کاریگەرە؟
کۆمەڵناسەکان پێیانوایە هیچ میکانیزمێکی کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتی کە تەنها پشت بە هاندان و سزا ببەستێت کاریگەر نابێت. بابەته بنچینەییه‌كه ئەوەیە کە سیستەمی کولتووریی کۆمەڵگا ژینگه‌یه‌كی وه‌ها دروست بکات کە مرۆڤەکان پابەندی جۆرێک لە شیرازه‌ى ئاكاری بن. هەر لەبەر ئەم هۆکارەیه، یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی پڕۆسەی به‌کۆمەڵایەتیکردن دەبێت یەکخستنی پێوەر و بەهاکانی گروپه‌كان بێت بە شێوەیەک کە ئەندامانی کۆمەڵگا، بەها گروپییەکان قبوڵ بکەن نەک وەک پێوەرێک کە لە دەرەوەڕا سەپێنراون، بەڵام وەک بەها و پێوەرە کەسییەکانیان ته‌ماشای بكه‌ن.
جۆره‌كانی كۆنترۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی
یه‌كه‌م/ کۆنترۆڵی فەرمی
کۆنترۆڵی فەرمی لەسەر بنەمای توخمە مافی و یاساییەکەی کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی بیناكراوه. یاسا ڕێنوێنی هەڵسوکەوتی ئەندامانی کۆمەڵگا دەکات و گروپه‌كانیش ئه‌و یاسا و ڕێسایانه جێ به‌جێ ده‌كه‌ن، یاساكان یه‌كێكن له گرنگترین كۆنترۆڵه فه‌رمییه‌كان، به‌ڵام نابێ ئه‌وشه‌مان له بیربچێت كه دامەزراوە و ڕێکخراوەکانی كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نی و قوتابخانە و زانكۆش پێوەر و ڕێسای کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵایەتیین.
دووه‌م/ کۆنترۆڵی نافەرمی
ئەم جۆره‌ى کۆنتڕۆڵی کۆمەڵایەتی زیاتر ده‌توانین له لە بواری دانیشتن و كارلێكی کۆمەڵایەتی ئەندامانی کۆمەڵگە لە نێو دامه‌زراوه نافه‌رمییه‌كانی وه‌ك شوێنی كار بیبینین. ئەو کەسانەی کە به پێچەوانەی پێوه‌ر و ستانداردە خێزانی و کۆمەڵایەتییەکان ڕەفتار دەکەن، لەلایەن کەسانی دیکه‌ى كۆمه‌ڵگه‌وه فشاریان ده‌خرێته سه‌ر بۆ ئەوەی لەگەڵ پێوه‌ره کۆمەڵایەتییه‌كاندا خۆیان بگونجێن. هه‌روه‌ها دواجار نابێ ئه‌وه‌شمان له‌بیر بچێت كه لە کۆمەڵگا نوێیەکاندا کۆنترۆڵی فەرمی و لە کۆمەڵگا تەقلیدییەکاندا زیاتر کۆنترۆڵی نافەرمی بره‌وی هه‌یه..