كەسێك كە لە نێو توێژی فه‌رمانڕه‌وا نەریتییه‌كان هاتۆتە دنیاوە، لە ڕێگەی كۆمەڵەیەكی تەواو لەو زانیاریانەی كە لە ژینگەی خێزانەكەی وەریدەگرێ، ئەو خێزانەی كە بەرژەوەندی زنجیرەیی دەسەڵاتدارێتییان باوكسالارانە تێیدا زاڵە، تاڕادەیەك خۆبەخۆ خەسڵەتگەلی سیاسەتمەداری واقیعی فێر دەبێت
ئەو داهێنانە بنەڕەتییەی كە فەلسەفەی پراكسیس (ماركسیزم) لە زانستی سیاسەت و مێژوودا هێنایە كایەوە، سەلماندنی ئەو دۆزەیە كە هیچ «سروشتێكی مرۆیی» ئەبستراكت، جێگیر و نەگۆڕ بوونی نییە (چەمكی «سروشتی مرۆیی» (Human nature) بەدڵنیاییەوە ڕەگوڕیشەی لە بیركردنەوەی ئایینی و سه‌رووسروشتییدا هەیە)، به‌ڵكو سروشتی مرۆیی بریتییە لە كۆمەڵێ لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كە بەگوێرەی مێژوو دیاریكراون، واتە ئەو ڕاستییە مێژووییەیە كە دەتوانرێ تاڕادەیەكی دیاریكراو، بە میتۆدی فیلۆلۆژی و ڕەخنە، بەناسین و مەبەستی خۆی بگات.
بەمجۆرە، زانستی سیاسەت پێویستە چ لە ناواخنێكی دیاریكراو، (كۆنكرێت) و، چ لە ڕێكخستنە لۆژیكییەكەی، بەئۆڕگانیزمی دۆزراوە بزانرێ. وێڕای ئەوەش، پێویستە سەرنج بدرێ كە شێوەی خستنەڕووی پرسی سیاسەت لای ما‌كیاڤێلی (واتە بانگەشەیەكی لەدوورەوە ئاماژەبۆكراو لە بەرهەمەكانی ئەو كە سیاسەت چالاكییەكی سەربەخۆیە و پڕەنسیپ و یاساگەلی جیاواز لە پڕەنسیپ و یاساگەلی ئاكار و ئایینی هەیە (و ئەم داوەرییە بایەخێكی مەزنی هەیە، چونكه بە شێوەیەكی نادیار سەرچاوەی تێگەیشتنێكی تازەیە لە ئایین و ئاكار و جیهانبینییه‌كی تازه‌شه) هێشتا جێی باس و خستنەلاوەیە و، نەتوانراوە بەشێوەی (هەستی گشتی)(sense common) دەربخرێت. مانای ئەمە چییە؟ ئایا ته‌نیا بەم مانایەیە كە ئەو شۆڕشە مەعنەوی و ئاكارییەی كە توخمەكانی بەشێوەیه‌كی سه‌ره‌تایی و هه‌ڵنه‌تۆقیو لە هزری ما‌كیاڤێلی لە ئارادان، هێشتا بەدینەهاتووە و، هێشتا بەشێوەیه‌كی گشتی و ئاشكرا نەبۆتە بەشێك لە كولتووری نەتەوەیی؟ یان بایەخێكی سیاسیی پراكتیكی هەیە و، كەلێنی نێوان فەرمانڕەواكان و فەرمانبەسەركراوان نیشان دەدات و دەڵێت كە دوو كولتوور بوونی هەیە، ئه‌وانیش كولتووری فەرمانڕەواكان و كولتووری فەرمانبەسەركراوان، یان چینی زاڵ و فەرمانڕەوای وەك كڵێسا، تێگەیشتنی تایبەتی خۆیان بەرامبەر بە خەڵكی سادە هەیە و، ئەم تێگەیشتنەش لە لایەك، لە پێویستی جیانەكردنەوەیان لێی سەرچاوەی گرتووە و، لە لایەكی دیكەشه‌وه ئاماژەكردنییان بەم خاڵەی كە ما‌كیاڤێلی شتێكی جگە لە شێوە شەیتانی ئاسا نییە؟
بەم چەشنە، ئەو پرسە گرینگه‌ی كە ما‌كیاڤێلی لە ڕۆژگاری خۆیدا هەیبوو، و بایەخی ئامانجەكانی جێ سەرنجی ئەو، لە بەرهەمەكان و بەتایبەت لەكتێبی «میر»دا، دەخرێتەڕوو. ڕێبازی ما‌كیاڤێلی لە چاخی خۆییدا (كتێب ئاسا)(bookish) نەبوو، هه‌روه‌ها لە دەست بیریارانی گۆشەگیریشدا نەبوو، كتێبێكی شاراوە نەبوو كە لە نێوان پەیڕەوانییدا، ئەم دەست و ئەو دەست بكات. ستایلی ما‌كیاڤێلی، ستایلی نووسەرانی پەیامگەلی ڕێكخراوێكی زانستی نییە.(ئەو ستایلەی كە هەم لەچاخی ناوەڕاست و هەم لە قۆناغی مرۆڤگه‌رایی (humanism) باو بوو) بەپێچەوانەوە، ستایلی پیاوی كارە (a man of action)، ئەو پیاوەیە كە وادەخوازێ گەشانەوە به باڵای كاردا بدورێت، ستایلی مانڤێستێكی حیزبییە. ڕاڤەی (ئاكارباوەڕانەی) فۆسكۆلۆ بێگومان هەڵەیە، هەڵبەتە ئەمەش ڕاستییەكە كه ما‌كیاڤێلی شتێكی ئاشكرای هەڵماڵیوە و واقعیەتی تیۆریزە نەكردووە، بەڵام ئامانج لەو هەڵماڵینە چی بوو؟ ئامانجێكی ئاكاری یان سیاسی؟ به‌شێوه‌یه‌كی گشتی دەگوترێت پێوەرەكانی ما‌كیاڤێلی بۆ كردەی سیاسی (لە پراكتیكدا بەكاردەهێندرێت بەڵام پەسەند ناكرێت). دەڵێن سیاسەتمەدارانی گەورە لە سەرەتای كاركردندا جنێو بە ما‌كیاڤێلی دەدەن، خۆیان بەدژە ما‌كیاڤێلی دادەنێن، ته‌نیا بۆ ئەوەی بتوانن پێوەرەكانی ئەو (خۆدوورگرتووانە) بەكاربهێنن. بەم چەشنە، ئایا ناتوانرێ بگوترێ ما‌كیاڤێلی هێنده وەك ما‌كیاڤێلیست ڕەفتاری نەكردووە و، هاوشێوەی ئەو كەسانە بووە كە (فێڵەكانی یاریكردن دەزانن) و، بەهۆی سادەڕووانینیان ڕاهێنان بەئەوانی دیكە دەكەن. هەنوكە ده‌گه‌ینه ئه‌و ڕاستییه‌ی كه مەكیاڤیڵیزمی جێ پەسندی خەڵك، بەپێچەوانه‌وه باس دەكرێت؟ كروچە پێیوابوو ما‌كیاڤێلیزم زانستە، هەم دەتوانێ سوودی بۆ تووندڕەوەكان هەبێت و، هەم لە خزمەتی دیمووكراتەكانیشدا بێت، هاوشێوەی هونەری شمشێربازی كە بۆ بەرگری له‌خۆكردن، هەم بۆ خزمەتی نه‌جیبزاده‌كان بەكاردەهێندرێت و، هەم بۆ چەتەكان و، پێویستە داوەری فۆسكۆلۆ بەم تێگەیشتنە پەی پێببردرێت. ئەم (بانگەشەیه‌ی كروچه) بەشێوەیەكی ئەبستراكت ڕاستە. مەكیاڤێڵ خۆی وەبیری دەهێنێتەوە كه ئەو شتانەی دەینووسی لە پراكتیكدا بەكاردەهێندرێت و، پیاوانی گەورە لە سەرانسەری مێژوو، بەردەوام سوودیان لەم شێوازانە وەرگرتووە، بەم چەشنە، وا نایەتە بەرچاو كە ئەو بخوازێ كەسانێك كە پێشووتر ئەو شتانە دەزانن ئامۆژگاریان بكات، ستایلی ئەو، ستایلی كاری زانستی بێهاوشێوە نییە، هەروەها ناتوانرێ واوێنا بكرێت كە ئەو لە ڕێگەی تێڕامانە فەلسەفیەكانییەوە بەم تێزە زانستیانە گەیشتبێت، شتێكی وەها لە زەمینەیەكی وەهادا، لە سەردەمی ئەو، شتێكی هاوشێوەی موعجیزە دێتە بەرچاو، تەنانەت ئەمڕۆش بە دژمنایەتی و نەیاری پێشوازی لێ دەكرێت.
بەم چەشنە، دەتوانین گریمانە بكەین كە ما‌كیاڤێلی ئەو كەسانەی لە پێشچاو بوو كە (نازانن) ئەو مەبەستی بوو پەروەردەی سیاسی «ئه‌و كەسانە بكات كە نازانن» و، مەبەستەكەشی پەروەردەی سیاسیی نێگەتیڤی ئەو كەسانەی كە دەستباڵا بوون، نەبووە (بەوچەشنەی كە فۆسكۆلۆ وا لێی تێگەیشتووە)، به‌ڵكو پەروەردەی سیاسیی پۆزەتیڤی ئەو كەسانە بووە كە پێویستە هەندێ ئامرازگەلی پێویست، تەنانەت ئامرازگەلی ستەمكاران بناسن، لەبەرئەوەی خوازیارانی هەندێ ئامانجگەلن. كەسێك كە لە نێو توێژی فه‌رمانڕه‌وا نەریتییه‌كان هاتۆتە دنیاوە، لە ڕێگەی كۆمەڵەیەكی تەواو لەو زانیاریانەی كە لە ژینگەی خێزانەكەی وەریدەگرێ، ئەو خێزانەی كە بەرژەوەندی زنجیرەیی دەسەڵاتدارێتییان باوكسالارانە تێیدا زاڵە، تاڕادەیەك خۆبەخۆ خەسڵەتگەلی سیاسەتمەداری واقیعی فێر دەبێت. كەواتە ئەوە كێیە كە (نازانێ)؟ چینی شۆڕشگێڕی سەردەم، (خەڵك) و (نەتەوە)ـی ئیتاڵییا، دیموكراسییه‌ت سافۆنارولا پیرسۆدرینی هێناوەتە دنیاوە، نەك كاستروچیۆ و ڤاڵانتینۆ. بەڵگەنەویستە كە مەكیاڤیڵیش دەخوازێ ئەم هێزانە بەرامبەر هەبوونی پێویستیی و گرینگیی (سەرۆكێك) كە دەزانێ ده‌شێ چۆن دەستی پێبگات، ئاگادار بكاتەوە و، دەخوازێ ئەو لە ناخی دڵ و گیانییەوە وەری بگرێت، هەرچەندە كارەكانی ئەو له‌گه‌ڵ ئایدۆلۆژیایی باوی سەردەم، واتە (ئایین) دژ بێت یان وەها بێتە بەرچاو.
ئەو دۆخە سیاسیەی ما‌كیاڤێلی بۆ فەلسەفەی پراكسیس (ماركسیزم)ـیش دووبارە دەبێتەوە. جارێكی دیكە ئەو پێویستییە دەخرێتەڕوو كە ده‌كرێ (دژە ما‌كیاڤێلی) بێت و، پێویستە تیۆرێك دابڕێژێت و، ئەو شێوە سیاسییە هەڵبژێرێت كە بتوانێ كۆمەك بە هەر دوو دژەكە بگەیەنێت، بەڵام گوومان دەكرێت كە دواجار بەتایبەت سوود بەو هاوكارە بگەیەنێت كە (نازانن)، چونكە لەو بڕوایەدایە كە لەم لایەنەوە هێزی پێشكەوتووی مێژوویی لەئارادایە. لە دنیای واقیعدا، دەرئەنجامێكی ڕاستەوخۆ بەردەست دەكەوێ ئەویش تێكشكاندنی یەكێتیی پشت ئەستوور بە ئایدۆلۆژیای نەریتییه، بێ ئەم كارە، هێزە تازەكان ناتوانن لە كەسایەتیی سەربەخۆی خۆیان ئاگادارببنه‌وه. مەكیاڤێڵگەرایی(Machiavellian) كۆمەكی بە دابەزینی هونەری سیاسیی نەریتی گرووپگەلی پارێزەری زاڵ گەیاندووە، بەو چەشنەی كە فەلسەفەی پڕاكسیسیش ئەم كارە دەكات، بەڵام ئەم خاڵە نابێت لەبنەڕەتدا خەسڵەتە شۆڕشگێڕیەكەی پەردەپۆش بكات، كە تاوەكو ئەمڕۆش هەر ڕوونە و بۆته سەرچاوەی هەموو جۆرەكانی دژە ما‌كیاڤێلیگەرایی، لە یەسوعیەكانەوە بیگرە تا دژە مەكیاڤیڵگەرایی زاهیدانەی پاسكاڵە ڤیتیلاری، لە هەمان خەسڵەتی شۆڕشگێڕی مەكیاڤێڵییە.
سه‌رچاوه:
antonio Gramsci، modern prince، 2014.