پرسی نووسینی ده‌ستوور
به‌شی سێیه‌م و كۆتایی
پرسی نووسینی ده‌ستوور یه‌كێكه له پرسه هه‌ره گرنگه‌كانی وڵاتی كوردستان، كه كاریگه‌رییەکی به‌رچاوی له‌سه‌ر بنیاد و كایه ئابووری، كۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی و كولتوورییه‌كان هه‌یه؛ ئێمه له ڕۆژنامه‌ى هه‌ولێر زۆر به گرنگی ده‌زانین، كه له ڕێگه‌ى دواندنی پسپۆڕ و نووسه‌ر و فه‌لسه‌فه‌كار و یاساناسه‌كانه‌وه، هه‌وڵه‌كان چڕ بكرێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ى هه‌رچی زووه پرۆسه‌كه جددیتر و خێراتر بكرێت.
له‌م گفتوگۆیهدا، مامۆستای زانكۆ و نووسه‌ر، وژار فه‌هری ده‌دوێنین كه پسپۆڕی شەپۆلی پەنابەرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئەوروپایە. چه‌ندان توێژینه‌وه‌ى له‌باره‌ى گەشەسەندنی جیهانگیری و کاریگەری لەسەر پرسی پادشایی ده‌ستووری و ئۆتۆنۆمی دەوڵەت و ئابووریی سیاسی و قەیرانی مرۆیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چه‌ند بوارێكی تر نووسیوه و بڵاویش كراوەته‌وه.
ڕۆژنامه‌ى هه‌ولێر: وه‌ك هه‌موومان ده‌زانین مشتومڕێكی زۆر له‌باره‌ى ئه‌وه ده‌كرێ كه ده‌ستووری كوردستان ئیسلامی بێت یان سیكۆلاریزم، به ڕای تۆ، كوردستان ده‌كرێ ده‌ستوورێكی هه‌بێت هه‌م ڕه‌چاوی تێگه‌یشتنه ئایینییه‌كان بكات و هه‌م ڕه‌چاوی تێگه‌یشتن و به‌ها گه‌ردوونیی و سیكۆلاریستییه‌كان بكات؟ به ڕای تۆ چۆن ده‌كرێ لۆژیكییانه و وریاییانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌م پرسه بكه‌ین؟
وژار فەهری: ئەمە پرسێکی زۆر هەستیارە، بیروبۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر ئەم پرسە، ڕەنگە ئەم پرسە لەلای کەسێکی موسڵمان بەم جۆرە بێت کە خوازیاری هەبوونی دەستوورێکە بەپێی بنەماکانی ئیسلامی، لە کاتێکدا، ئایینەکانی تر پێیان وابێت کە دەستوور نابێت لەسەر مەبنای ئایین و ئایدۆلۆژیا بێت. بە بڕوای من پێوستە دەستوورێک هەبێت تەواو گونجاو بێت لەگەڵ بنەما گرنگەکانی ئەمڕۆی كۆمه‌ڵگه‌ی کوردی. دەستوورێک بێت کە ڕێز بگرێت لە هەموو ئایینە پیرۆزەکان نەک تەنها ئایینێکی دیاریکراو، چونکە ئەمە دەستوورێکە کە بۆ هەموو تاکێکی کوردستانە. ئاشکرایە لە هەرێمی کوردستان، زۆرینەی خەڵک موسڵمانن، بەڵام ئێرە ماڵی نەتەوە و ئایینەکانی تریشە وەک کریستیانەکان، ئێزدیەکان، کاکەیی، تورکمان، عەرەب، هەمیشە هەرێمی کوردستان شانازی ئەوەی بە خۆیەوە کردووە کە نەتەوە و ئایینی جیاواز تێیدا بە خۆشی و کامەرانی دەژین، پێویستە دەستوور ئەم شانازیە گەورەتر بکات. بابەتی سێکۆلاریزم بە ڕاستی بە لاڕێدا براوە، وا باس دەکرێت کە ئایین لەناو دەبات، بە هیچ جۆرێک وا نیە، فەرەنسا وڵاتێکی سێکۆلارە، بەڵام دەبینین کە خەڵکی خاوەن ئایینی جیاواز، بە ئازادی دەژین. دەتوانین دەستوورێکمان هەبێت کە بەها دینی و سێکولارەکان تێیدا جێگیر بکرێن، چونکە سێکۆلار بە هیچ جۆرێک دژی دین نییە. هەرێمی کوردستان بە هۆی بوونی ئەم پێکهاتە کۆمەڵایەتییەی کە هەیەتی ناتوانێت دەستوورێکی تەواو ئایینی یان دەستوورێکی تەواو سێکولار بنووسێتەوە، کەواتە دەکرێت تێکەڵەیێک بنووسرێتەوە لەم دوو ئاراستەیە کە زۆرترین سوود بە هەرێمی کوردستان بگەیێنێت.
ڕۆژنامه‌ى هه‌ولێر: ئایا هه‌بوونی ده‌ستوور بۆ كوردستان، ڕێگه‌خۆشكه‌ره بۆ ئه‌وه‌ى یه‌كڕیزی سیاسیی بباته قۆناغێكی باڵاتر و هێزه سیاسییه‌كان كوردستان یه‌كڕیزتر بن؟
وژار فەهری: ئێستا کە دەستوور نییە لە کوردستاندا، ململانێی سیاسی هەندێک جار بە شێوەی مەترسیدار گەشە دەکەن، چەندین جار هێزە سیاسیەکان ململانێی توند دەکەن، ئەمەش چونکە ئێمە چوارچیوەیێکی سیاسی و یاساییمان نییە کە لەنێو ئەو چوارچێوەیە ململانێیە سیاسیەکانمان چارەسەر بکەین، بەڵام ئەگەر سیستەمی پاشایەتی دەستووریمان جێبەجێکرد لە هەرێمەکەمان ئەوا پاشا وەک ڕۆڵی پارێزەری تەبایی و یەکسانی تاکەکانی وڵات دەتوانێت پارێزگاری لەو دەستوورە بکات و لایەنە سیاسیەکانش لەو چوارچێوەیە کیشەکانیان چارەسەر بکەن. لە ئێستادا گفتوگۆیەک هەیە لە نێو سیاسەتمەداران و یاسادانەرانی جیهان بەوەی کە ڕۆڵێ پەرلەمان وەک خۆی نەماوە و گرنگی پێگەی پەرلەمان لاواز بووە، ئێمە دەزانین کە پەرلەمان وەک سێبەری سەر حکوومەت سێ ئەرکی سەرەکی هەیە یەکەم، چاودێریکردنی حکوومەت، دووەم، دەرکردنی یاسا، سێیەم، گۆڕینی یاسا. ئەگەر پەرلەمان وەک دامەزراوەیێکی گرنگی وڵات پاشەکشە بکات و لاواز دەربکەوێت چۆن فرەلایەنی (پلورالیزم) دەپاریزرێت لە وڵاتدا؟ ئایا کێ دەتوانێت ڕێگری لە لاوازی پەرلەمان بکات؟ بێگومان پەرلەمان زیاتر لەو وڵاتانەدا پاشەکشە دەکات کە سیستەمی سیاسیان پاشایەتی دەستووری نیە. لە وڵاتێکی وەک نەرویج، سوید، بەریتانیا، ئوسترالیا و هەموو ئەوانەی کە سیستەمی پاشاییان هەیە، پەرلەمان پێگەی گرنگی خۆی لەدەستنەداوە، لە دواترینیشیان پەرلەمانی بەریتانیا بوو کە تا پەرلەمان بڕیاری نەدا بۆ چوونە دەرەوە لە یەکیتی ئەوروپا، بەریتانیا نەیتوانی بەبێ ویستی پەرلەمان ئەو کارە بکات. لێرەدا بۆمان بەدیار دەکەوێت کە پەرلەمان و دیموکراسی پێویستی بە پاریزراوێکە کە بپارێزرێت ئەمەش لە وڵاتانی خاوەن سیستەمی سیاسی پاشاییدا، ئەو پارێزراوە، پاشایە. بەڵام لە وڵاتانی جیهانی سێیەم، پێگەی پەرلەمان لاواز بووە، چونکە پەرلەمان خۆی دامەزراویێکە کە بەکاردەهێنرێت بۆ مەرامی پارتێک یان چەند پارتیێکی سیاسی، ئەمەش بەرژەوەندی خەڵک لە پێشچاو ناگرن و کار بۆ کارنامەی پارتەکانی خۆیان دەکەن. هەندێک وڵات کە سیستەمی پەرلەمانی دیموکراسی کۆماریان هەڵبژاردووە، خۆیان هەرەشەن بۆ دیموکراسی چونکە پەرلەمان ئەگەرچی بە یاسا گەورەترین دامەزراوەیە، بەڵام بەهۆی هەژموونی سەرۆکی وڵات یان هێزی چەکدار، پەرلەمان ملکەچی بڕیارەکانی حکوومەتی دەبێت، وەک ئێستا لە عێراق دەبینین. گرنگی هەبوونی پاشا لە وڵاتدا لەم کاتەدا هەستی پێدەکرێت کە ڕێگری دەکات لە باڵادەستی یەکێک لە دامەزراوەکان بەسەر ئەوی تریان، بە مانایه‌کی تر، هەبوونی پادشا لە وڵاتدا باڵانس دەخاتە نێوان هەرسێ دەستەڵاتەکەدا. ئەوەی تا ئێستا لە هەرێمی کوردستان دەگوزەرێت بەهۆی نەبوونی دەستوورە، ئێمە لە ساڵانی ڕابردوو بینیمان کە بێ دەستووری چەندین کێشەی سیاسی گەورە ڕوودەدەن، هەندێک لایەن پێیان وابوو کە دەبێت سیستەم پەرلەمانی کۆماری بێت، هەندێک لایەنیش پییان وابوو کە دەبێت سیستەم سەرۆکایەتی کۆماری بێت. ئەوەی ئێستا لە عێراق دەبینرێت بریتیە لەو سیستەمی پەرلەمانی کۆماری دیموکراسی، کە پەرلەمان باڵا دەستە لە عێراقدا، متمانە لێسەندنەوەی وەزیرەکان لەلایەن پەرلەمانەوە بۆتە کارتێکی فشار لەلایەن هێزە سیاسیەکانەوە، وەزیرانی کورد و سووننە لە حکوومەتی عێراق متمانةيان لێدەسێنرێنەوە، بەڵام وەزیرەکان شیعە هەرگیز، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ باڵا دەستبوونی پارتە سیاسیەکانی شیعی لە پەرلەمان و گۆڕەپانی سیاسی لە عێراقدا. ئێمە کە لە کوردستاندا بە ڕوونی ئەو ناسەقامگیریە سیاسی و ئابووریە دەبینین لە عێراقدا کە سیستەمی پەرلەمانی کۆماری ناسازگارە لەگەڵ تاکی عێراقی، ئێمە دەبینین کە ئێستا لە عێراقدا پەرلەمان و دەستوور بەکاردەهێنرێن لەلایەن پارتەکانی سیاسی زۆرینە لە پەرلەمان بۆ مەرامی سیاسی خۆیان،زۆر کاتیش کار بە دەستوور ناکەن ئەگەر بە پێچەوانەی خواستەکانی ئەوان بێت، وەک جێبەجێنەکردنی ماددەی (١٤٠) تایبەت بە ناوچە کێشەلەسەرەکان، بەڵام کیشەکانی پارتە سیاسیەکان لە سیستەمی پاشایەتیدا دەگەڕێتەوە بۆ ناو هۆڵی پەرلەمان و لەوێ بڕیار لەسەر پرسە سیاسی و گرنگەکانی وڵات دەدرێت. پاشای دەستووری هەوڵی بەرەوپێشبردنی دیموکراسی دەدات نەک لە دژی بێت. پادشا چاودێرە بۆ وڵات و ڕاوێژکارە بۆ کاربەدەستانی وڵات.