ئاریان دەرگەڵەیی – هه‌ولێر
(بەهرۆز جەعفەر) توێژەری سیاسی و بەرپرسی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی لە تازەترین توێژینەوەی خۆیدا باسی بەناوی (چیرۆكی كورتهێنانی غاز لە عێراق چیمان پێ دەڵێت؟) باسی لەوە كردووە كە عێراق بە هەشتەمین وڵاتی عەرەبی دادەنرێت لە ڕووی بەكارهێنانی غازەوە. بەهۆی زیادبوونی خواست لەسەری لە ناوخۆدا؛ عێراق دەمێكە بەدەست كەمیی بەرهەمهێنانی ئەو سووتەمەنییە بەردینیەوە دەناڵێنێت، ئەمەش وای لێ دەكات پشت بە هاوردەكردن ببەستێت. ناتەواویی ئەو غازەی لە عێراق بەرهەم دێت دەبێتە هۆی بەربەست لە بەردەم كەرتی بەرهەمهێنانی كارەبا. دوو دەهەیە دەوڵەت بەڵێن دەدات كە كێشەی بەرهەمهێنانی گازی سرووشتی لە ناوخۆدا چارەسەر بكات؛ ئەگەر تەماشای داتاكان بكەین، ساڵ لە دوای ساڵ ئاستی بەكاربردن زیادی كردووە؛ ئەمەش مانای وایە بەڵێنەكانی دەوڵەت وەك دەركەوتنی سەرابە لە بیاباندا.
بەكارهێنانی غازی سروشتی عێراق لە ماوەی ساڵی 2021دا گەیشتووەتە 18.9ملیار مەتر سێجا، بەراورد بە 16.8ملیار مەتر سێجا لە ساڵی 2020ـی زایینی؛ ساڵی 2023 خواست لەسەر غاز نزیكەی 20ملیار مەتر سێجا بوە. لە 2024 دا، ئەگەرچی لە لایەك عێراق بانگەشەی ئەوە دەكات بۆ كۆتایی ساڵ (70%) ی گاز لە ناوخۆدا بەرهەم دێت؛ هەروەها گرێبەستی لەگەڵ تۆتاڵ ئینرجیی فەرەنسا بە بەهای 27ملیار دۆلار هەیە بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتە و بایەخدان بە وزەی نوێوەژی (نوێبووەوەكان)، كەچی دەبینین عێراق دەچێت لەگەڵ توركمانستان گرێبەستێك بۆ هاوردەكردنی تەنها 25ملیۆن پێ سێجا گاز واژۆ دەكات! لەكاتێكدا كێڵگەیەكی وەك كۆرمۆر لە عێراقدا و لەژێر ئیدارەی هەرێمی كوردستاندا، رۆژانە زیاتر 500ملیۆن پێ سێجا گاز بەرهەم دەهێنێت؛ باوەڕ وایە لە ساڵانی ئایندەدا ئاستی بەرهەم تیایدا بگاتە نیزیكەی ملیۆنێك پێ سێجا لە ڕۆژێكدا؛ كەچی بینیمان لە دوو ساڵی ڕابردوودا چەندین جار كەوتە بەر هەڕەشەی درۆن و كاتیۆشاكانی هێزە میلیشیاكانی عێراق!
وەزیری نەوتی عێراق، بەڕێز هایان عەبدولغەنی، لە پەراوێزی چالاكییەكانی هەشتەمین كۆنفرانسی نێودەوڵەتی ئۆپێك لە ڤیەننا، بە ئاژانسی هەواڵی ئیمارات، WAM، ئاماژەی بەوە دا كە عێراق خاوەنی یەدەگی نەوتی زۆرە كە دەگاتە 144.5 ملیار سێجا مەتر نەوت و زیاتر لە 133تریلیۆن پێ سێجا ستانداردی غاز. بەڵام گرفتە گەورەكە ئەوەیە چەندین دەهەیە عێراق گازەكەی خۆی بە خۆڕایی دەسووتێنێت و هەوا پیس دەكات، كە ئەوە سامانی نیشتمانییە لە بری “پرێس”ی بكات و سوودی لێ ببینێت، ژینگە پیس دەكات؛ بە ملیۆنەها مۆلیدە لە بەغدای پایتەختدا دووكەڵ دەکەن و ژاوەژاو دەنێنەوە، بەڵام دەوڵەتەكە دەچێت گاز لە دەرەوە هاوردە دەكات؟ بە گشتی ئەم بابەتە كێشەی جۆراوجۆری بۆ عێراق ناوەتەوە؛ وەك: كارەساتی ژینگەیی، پیسکردنی هەوا، كێشەی سیاسی و جیۆپۆلەتیكی، هەروەها كێشەی دارایی؛ ساڵانە نزیكەی (5-7)ملیار دۆلار بۆ كڕینی غاز دەڕوات!
ئەو توێژەرە سیاسییە لە توێژینەوەكەیدا نووسیویەتی: دوو جۆر غاز هەیە؛ یەكەمیان پەیوەندی بە دەرهێنانی نەوتەوە هەیە و دەیان ساڵە لە عێراقدا سووتاوە، بەو پێیەی ئەو وڵاتە لە پلەی دووەمی جیهاندایە لە دوای ڕووسیا لە سوودمەندنەبوون لێی سەرەڕای ئەو سامانەی كە نوێنەرایەتی دەكات؛ دووەم/ لە كێڵگە غازییەكان دەردێت و لە ڕێگەی بۆرییەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئەوەی سوودی لێ وەربگرێت یان گۆڕینی بۆ فۆڕمی شل بۆ ئەوەی لە ڕێگەی تانكەرەكانەوە بە کەشتی بگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی بەكاربەر. عێراق پێویستی بە ئاراستەكردنی وەبەرهێنانە بۆ كەرتی غاز، كە لە ساڵی (2005) ڕاگەیێندراوە، بەڵام ئەمە بە چەند هۆكارێك نەگەیشتووە، لەوانە نەبوونی ستراتیژێكی واقیعی بۆ پێشخستنی پیشەسازیی غاز، بەتایبەتی كە نوێنەرایەتی دەمارێكی سەرەكی دەكات لە بەرهەمهێنانی كارەبا و وزە.
بەهرۆز جەعفەر دەشڵێ: لەم كۆتایی 2024ـەدا، كاتێك دەبینین كە نووری مالیكی و چەند كەسێك خواستی دوورخستنەوەی “محەمەد شەیاع سوودانی”یان لەسەرۆكایەتی حكومەت و پرۆسەی سیاسیی نەشاردۆتەوە، ئێرانیش هەناردەكردنی گازی سرووشتی بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا لە بەغدا ڕادەگرێت. ئەوەی ئێمە ئیشی لەسەر دەكەین كاری لێكۆڵینەوەی زانستییە، بەڵام جارجاریش ڕووبەڕووی واقیعی تراژیدی دەبینەوە، کە ڕەنگە كۆمیدیاش بێت. پرسی سووتان و بەهەدەردانی گاز لە عێراقدا ڕێگرێكی سەرەكییە لە بەردەم گەشەپێدانی ئابووری و داراییدا، ساڵێك پێشتر ڕاوێژكاری سەرۆكوەزیرانی عێراق، مەزهەر محەمەدساڵح، مەزەندەی كردووە كە زیانەكانی سووتاندن و هاوردەكردنی غاز ساڵانە ١٢ملیار دۆلارە! ئەمە تێچوویەكی گەورەیە بۆ سەرچاوە نەوتییەكان و بۆ سەرچاوە داراییەكانی وڵاتەكە.
بەهرۆز جەعفەر لە بەشێكی دیكەی توێژینەوەكەیدا نووسیویەتی: هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان لە عێراقدا بەگشتی پێویستی بە پێداچوونەوە هەیە. بە تایبەت لە ڕوانگەی نیگەرانییە ژینگەییەكانەوە لە سەرتاسەری عێراق. پێویستە حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان جوان ئاگاداری ئەو گازە زیانۆکانە بن كە لە كاتی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوتدا دەسووتێن و بڕێكی زۆر كاربۆن و گازی زیانۆکی دیكە دەردەنە هەواوە. هەروەها چاودێریكردنی كۆمپانیا نەوتییەكان و پابەندكردنیان بە نەسووتاندنی ئەو گازانەی كە لەگەڵ نەوتدا بەرهەم دەهێنرێن، كە بە گازی پەیوەندیدار (گازی هاوەڵ-Associated Gas) ناسراون، ئەم گازە زیانۆکانە دەبێت بە شێوەیەكی زانستی مامەڵەیان لەگەڵدا بكرێت بۆ نموونە دەگەڕێندرێنەوە بۆ بیرە نەوتییەكان و بە جۆرێل لە جۆرەكان پرێس دەكرێن، كۆ دەكرێنەوە و پاڵاوتنیان بۆ دەكرێت و دواتر دەكرێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا یان هۆكاری تر بەكار بهێندرێت. بە گوێرەی ئاماری بانكی نێودەوڵەتی، بەهای ئەو غازەی ساڵانە سووتاوە و بەفیڕۆ دەچێت لەگەڵ نەوتی عێراق نزیكەی دووملیار دۆلارە. سەرەڕای ئەمەش، بەكارهێنانی هایدرۆجینی سەوز لە پیشەسازییەكانی وەك ئاسن و چیمەنتۆ و پاڵاوگەكاندا نوێنەرایەتی ڕێبازێكی ئومێدبەخش دەكات بەرەو كەمكردنەوەی قەبارەی دەردانی كاربۆن لە عێراق، هەروەها كاراتركردنی ئاستی بەرهەمهێنانی كۆمپانیاكان، ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ هەوڵە جیهانییەكان لەم بوارەدا بۆ باشتركردنی كارایی وزە و پاراستنی ژینگە. بەڵام گەیشتن بەم ئامانجانە پێویستی بە چارەسەركردنی ئەو ئاستەنگە تەكنیكی و ئابووری و یاساییانە هەیە كە ڕووبەڕووی پیشەسازیی نوێ، دەبێتەوە.