بەهادین جەلال مستەفا
پەیوەندیی نێوان ئەدەب و مێژوو پەیوەندییەکی تەواوکەر و دیالێکتیکە لەنێوان دوو جۆری پراکتیزە فکرییەکان و دوو لقی گرنگی زانستە مرۆییەکان، ئەدەبیش بە ژانرە جیاوازەکانیەوە لەگەڵ مێژوودا لە خاڵێکدا هاوبەشە، کە لە دەربڕین زیاتر دەچێتە بواری تۆمارکردنی مێژووی مرۆڤایەتی و بەشداریکردن لە پێکهێنانی کولتوور و کەلەپووری نەتەوەکان؛ مێژوونووسان بۆ ماوەیەکی درێژ مامەڵەیان لەگەڵ مێژوودا کردووە وەک لقێک لە لقەکانی ئەدەب، چ لە کەلەپووری ئێمەدا بێت یان لە کەلەپووری نەتەوەکانی دیكەدا، هەر بۆیە کتێبە كۆنەكانی مێژوو پڕن لە نموونەی ئەم تێکەڵییە لەگەڵ ئەدەبدا، لەگەڵ دامەزراندنی قوتابخانەی “ساڵنامەکان” لە فەرەنسا و، دەرچوونی یەکەم ژمارەی گۆڤاری ساڵنامەکان (ئەنالێس (Annales لە ١٥ / ١ / ١9٢٩ لەسەر دەستی لوسیان فێبەر(1) و مارک بلۆک، بۆ ڕاگەیاندنی دەستپێکی قۆناغێکی نوێ لە میتۆدۆلۆژیای مێژوویی، کە تێیدا «مێژووی گشتی» یان مێژووی گشتگیر دەرکەوت، کە میتۆدێکە پشت بە هەموو جۆرە سەرچاوەیەک دەبەستێت و، لە هەموو پێکهاتەکانی دیاردە مێژووییەکان دەکۆڵێتەوە.
مێژوو و ڕۆمان
ڕوونترین وێنە لە پەیوەندیی نێوان ئەدەب و مێژوودا سەرەتا لە ڕێگەی ڕۆمانەوە بووە، واتە هەر لەو کاتەوەی کە ئەرکی مێژوونووس ئەوە بووە کە بگێڕێتەوە (چی ڕووی دا)، کە گێڕانەوە و چیرۆک بەشێکی سەرەکی بووە لە شێوازی مێژوونووس لە جێبەجێکردنی ئەرکەکەیدا و ڕەنگە ئەمە، لەگەڵ هۆکاری دیكەدا، هۆکاری ئەوە بێت کە کتێبە مێژووییەکان لە کەلەپووری ئێمە و، هی غەیری ئێمەشدا، پڕن لە وشە و دەستەواژەی وەک: گێڕایەوە، باسی کرد، پێی وتم، باسی کرد، وتی..، و وشە و دەستەواژەی لەم شێوەیە کە ئاماژە بە ئەرکی گێڕانەوە و چیرۆک دەکەن (2)، بەڵکو ژمارەیەکی زۆر لەو کتێبانەی کە بە «گێڕانەوەی فڵان» نووسراونەتەوە، پەرەگرافەکانیان بە دەستەواژەی: گێڕەرەوە وتی.. دەست پێدەکات. لە لایەکی دیكەوە، خودی کتێبە مێژووییەکان بێبەش نین لە چیرۆکگەلێک کە هەندێکیان ڕەنگی خەیاڵ و ئەفسانەیان پێوەیە، هەندێکیان چیرۆکی کورتن و هەندێکی دیكەیان گێڕانەوەی درێژن و، لەگەڵ ئەمەشدا بێبەش نین لە داڕشتنی هونەری و ورووژاندن.
پێش ئەوەی زانستی مێژوو بەو شێوەیەی ئێستا پێش بکەوێت کە بووەتە لێکۆڵینەوەیەکی میتۆدی و خاوەن ئەرکێکی گەڕاندنەوەیی، کە چیتر ئەرکی مێژوونووس ئەوە نەماوە کە بگێڕێتەوە «چی ڕووی دا»، بەڵکو ئەوەیە کە «شرۆڤەی بکات بۆچی ئەوەی ڕووی دا، ڕووی دا..»، هەروەها ئامرازەکانی توێژینەوەی زانستی و توندیی میتۆدی بەکاردەهێنێت – ئەرکی مێژوو ئەوە بوو کە بگێڕێتەوە و تۆمار بکات و کۆبکاتەوە. بۆیە، پێویست بوو مێژوونووس گێڕەرەوەیەک بێت کە ئەوەی ڕووی داوە بگێڕێتەوە، لێرەدا زۆر نزیکە لە ڕۆماننووسەوە، جیاوازییەکانیش سنووردار و لاوەکی بوون، لێرەدا گرنگی بە واقیعیبوونی مێژوونووس و پابەندبوونی بە ڕاستییەوە و ئازادیی ڕۆماننووس و شێوازە هونەرییەکەی کە پێویستی بە خەیاڵە، نادرێت، چونکە لە بنەڕەتدا بابەتی هەردووکیان یەکە، زۆرجار ڕووی داوە کە مێژوونووسە کۆنەکان پەنایان بردووەتە بەر خەیاڵ بۆ پینەکردنی کەموکووڕی لە یادەوەریدا، یان بۆ پڕکردنەوەی بۆشاییەکی نادیار، یان ونبوو لە وردەکارییەکانی ڕووداوەکە، ئەمە بە ڕوونی لە گێڕانەوە ئەفسانەییەکاندا دەردەکەوێت دەربارەی سەرەتاکان لە هەموو کتێبە مێژووییە کۆنەکاندا.
مێژوونووس وەک گێڕەرەوە
بارودۆخە بابەتییەکانی ئەو کاتە وا پێویستی دەکرد کە مێژوو جۆرێک بێت لە گێڕانەوە، و مێژوونووسیش بە شێوەیەک لە شێوەکان گێڕەرەوە بێت، ئەمەش بە چەند هۆکارێک، لەوانە سنوورداریی ئامرازەکانی بڵاوکردنەوە لەو سەردەمەدا لە چوارچێوەی لەبەرگرتنەوەی دەستی کتێبەکان لە لایەک، و گێڕانەوەی زارەکی لە لایەکی دیكەوە، لەبەر ئەوەی گێڕانەوەی زارەکی بنەما بوو لە گواستنەوەی زانست و زانیارییەکاندا، لە بواری مێژوودا هەڵگری هەموو توخمەکانی گێڕانەوە بوو لە داڕشتن و ورووژاندنی هونەری و خەیاڵ، بە مەبەستی ڕاکێشانی سەرنجی جەماوەری گوێگر.
لە لایەکی دیکەوە، دەبینین زۆرێک لە ڕۆماننووسان چیرۆکەکانی مێژوو بەکار دەهێنن؛ تا وەک ماددەی خاو بۆ ڕۆمانەکانیان بێت، ئەم جۆرە لە ڕۆمان کە پێی دەوترێت «ڕۆمانی مێژوویی» لە ئەدەبیاتی زۆرێک لە نەتەوەکاندا ناسراوە و، دڵنیایی لەوە هەیە کە ئەم ژانرە ئەدەبییە ئەرکێکی کولتووری‌کۆمەڵایەتیی گرنگی هەیە، چونکە ڕۆمانە مێژووییەکان _ بە شێوەیەکی گشتی _ پشت بە باسکردنی مێژووی ڕووداوەکانی سەردەمێکی ڕابردوو دەبەستن بۆ گەیشتن بە ئامانجی هونەری، یان کولتووری، یان تەنانەت سیاسی. چەندین ناوی دیار لە بواری ڕۆمانی مێژووییدا دەرکەوتوون.
سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان شیعر و مێژووش، زۆر پتەوە و تەنانەت کێشەیەکی کۆنیشە، ڕەنگە کۆنترین چارەسەری ڕەخنەیی ئەم پرسە لەلایەن «ئەرەستۆ»وە بووبێت لە کتێبی «هونەری شیعر»ەکەیدا، ئەمەش لە چوارچێوەی ئەو بەراوردکارییەی کە لەنێوان داستان و مێژوودا ئەنجامی داوە، دیدگای خۆی بەم وتەیە کورت کردووەتەوە: «مێژوونووس و شاعیر جیاوازییان نییە لەوەی کە یەکێکیان ڕووداوەکان بە شیعر دەگێڕێتەوە و، ئەوی دیکەیان بە پەخشان؛ چونکە دەتوانرا «مێژووی هیرۆدۆتس» بە شیعر دابنرێت، بەڵام هەر مێژوو دەبوو، چ بە شیعر بنووسرایە یان بە پەخشان، بەڵکو جیاوازییان لەوەدایە کە یەکێکیان ئەو ڕووداوانە دەگێڕێتەوە کە (بەڕاستی ڕوویان داوە)، لە کاتێکدا ئەوی دیکەیان ئەو ڕووداوانە دەگێڕێتەوە کە ڕەنگە ڕووبدەن».
مێژوو لای ئەرەستۆ (3) ئەو هەواڵەیە کە ڕووداوەکانی ڕابردوو دەگێڕێتەوە بەبێ شیکردنەوەی ئەو بیرەی پاڵنەریان بووە، ڕەنگە بە شیعر یان پەخشان بیگێڕێتەوە، واتە گرنگیدانی مێژوونووس بە ڕووداوەکانی ڕابردوو سروشتی کاری گێڕانەوەیی دیاری دەکات، بەو پێیەی هەوڵ دەدات ئەوەی مرۆڤ لە سەردەمە کۆنەکاندا ئەنجامی داوە بگوازێتەوە و تۆماری بکات، بەبێ گوێدانە ئەوەی کە بە شیعر دەیگێڕێتەوە یان بە پەخشان، بەڵام شاعیر ئەو کەسەیە کە گرنگی بە دەربڕینی ئەو ڕووداوانە دەدات کە ڕەنگە ڕووبدەن، یان ئەگەری ڕوودانیان هەیە، وەک ئەوەی ئەرەستۆ شاعیر بە توانای پێشبینیکردنی ئەوەی لە داهاتوودا ڕەنگە ڕوو بدات تایبەت بکات، هەر بۆیە بەهۆی ئەم توانستی پێشبینییەوە، شیعری لە فەلسەفە بەرزتر و لە مێژوو پلە بەرزتر داناوە؛ چونکە بە لای ئەوەوە، گوزارشت لە گشتی دەکات. پەیوەندیی نێوان ئەدەب و مێژوو پەیوەندییەکی پتەو و ئاڵۆزە، کە ڕەهەندە کولتووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان تێیدا تێکەڵ دەبن.
ئەدەب زۆرجار ئامرازێکە بۆ تۆمارکردنی ڕووداوە مێژووییەکان و لێکدانەوەیان لە ڕوانگەیەکی مرۆیی یان هونەرییەوە، شیعر، ڕۆمان، شانۆگەری و بەرهەمە ئەدەبییەکانی دیكە، دەتوانن وێناکردنی ورد یان خوازەیی (مەجازی) بۆ سەردەمە مێژووییە دیاریکراوەکان پێشکەش بکەن؛ بۆ نموونە:
ئەدەبی کۆن: لە زۆرێک لە کولتوورە کۆنەکاندا، ئەدەب ئامرازی سەرەکی بووە بۆ پاراستنی مێژوو و گواستنەوەی بۆ نەوەکان، داستانەکانی وەک «ئیلیادە» و «ئۆدیسە»کەی هۆمیرۆس ڕووداوە مێژووییەکانی تێکەڵ بە ئەفسانە دەخاتە ڕوو، وەک جەنگی تڕوادە، ئەم بەرهەمانە تەنیا گێڕانەوەی ڕووداوەکان نەبوون، بەڵکو ڕەنگدانەوەی بەها و کولتووری ئەو کۆمەڵگەیەن کە بەرهەمی هێناون.
ئەدەب لە سەدەکانی ناوەڕاستدا: لە ئەوروپا، بەرهەمە ئەدەبییەکانی وەک «کۆمیدیای خواوەند»ی دانتی و «چیرۆکەکانی کانتەربێری»ـیەکەی جیفری چۆسەر پرسە ئایینی و کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی سەردەمی خۆیان دەخەنەڕوو. هەروەها تۆمارە ئەدەبییەکان لە جیهانی ئیسلامیدا، وەک نووسینەکانی مێژوونووسان و ئەدیبان لە بەغدا و قورتوبە، کارلێکی نێوان کولتوورە جیاوازەکانیان لە سێبەری ئیمپراتۆریەتە ئیسلامییەکاندا دەخاتە ڕوو.
ئەدەب لە سەردەمی نوێدا: ڕۆمانە مێژووییەکان، وەک «جەنگ و ئاشتی»ـیەکەی لیڤ تۆلستۆی، نەک تەنها گێڕانەوەی ڕووداوە مێژووییەکان پێشکەش دەکەن، بەڵکو شیکردنەوەی دەروونی و کۆمەڵایەتی ئەو کەسایەتییانەش پێشکەش دەکەن کە لەو سەردەمەدا ژیاون، ئەدەب لێرەدا دەبێتە ئامرازێک بۆ تێگەیشتن لە کاریگەرییەکانی ڕووداوە گەورەکانی وەک جەنگ و شۆڕشەکان لەسەر تاک و کۆمەڵگەکان.
زۆرێک لە ڕۆماننووسان ڕووداوە مێژووییەکان دەخەنە ڕوو و لە چوارچێوەی ئەدەبیدا دووبارە دەیانگێڕنەوە. بۆ نموونە، ڕۆمانی «سەد ساڵ تەنیایی»ـیەکەی گابرێل گارسیا مارکیز مێژووی کۆلۆمبیا دەنوێنێتەوە، هەرچەندە بە شێوازێکی سیحراوی کە واقیعیەتی سیحراوی دەنوێنێتەوە. لێرەدا، مێژوو وەک ماددەیەکی خاو بۆ بنیادنانی جیهانێکی ئەدەبی دەوڵەمەند بە هێما و مانا بەکار دەهێنرێت.
شیعر و ڕووداوە مێژووییەکان: زۆرێک لە شاعیران دەربارەی ڕووداوە مێژووییە گەورەکانی سەردەمی خۆیان نووسیویانە، بۆ نموونە، شیعرەکانی جەنگی یەكەمی جیهانیی شاعیری ئینگلیز ویلفرێد ئۆین ترس و سامەکانی جەنگ و کاریگەریی دەروونی لەسەر سەربازەکان دەنوێننەوە دەردەخەن، ئەم شیعرانە نەک تەنها ڕووداوەکان تۆمار دەکەن، بەڵکو ڕەهەندێکی مرۆیییان پێ دەبەخشن کە وادەکات خوێنەر هەست بە ئازار و مەینەتییەکانی ئەوانە بکات کە لەو سەردەمەدا ژیاون.
ئەو ئەدەبەی کە ژیاننامە و یاداشتنامەکان دەگرێتەوە دەتوانێت سەرچاوەیەکی بەنرخ بێت بۆ تێگەیشتن لە مێژوو لە ڕوانگەیەکی کەسێنییەوە، کتێبی وەک «یاداشتەکانی ئان فرانک» (4) دیدگایەکی ناوەکی بۆ ژیان لە ژێر بارودۆخی مێژوویی دیاریکراودا پێشکەش دەکات، وەک ژیان لە سەردەمی داگیرکاری نازیدا.
ئەدەب تەنها بە تۆمارکردنی مێژوو یان بەکارهێنانی وەک پاشخانێک بۆ ڕووداوەکان ناوەستێت، بەڵکو دەتوانێت ئامرازێک بێت بۆ ڕەخنەگرتن لە ڕووداوە مێژووییەکان و لێکدانەوەیان بە شێوازی نوێ، ئەدیبان زۆرجار پێداچوونەوە بە گێڕانەوە مێژووییە فەرمییەکاندا دەکەن و دیدگای جێگرەوە پێشکەش دەکەن، ئەمەش لە دووبارە داڕشتنەوەی تێگەیشتنی گشتی بۆ مێژوو ڕۆڵی دەبێت. هەروەها ئەدیبان دەتوانن پێداچوونەوە بە گێڕانەوە مێژووییە فەرمییەکاندا بکەن و گێڕانەوەی دژ پێشکەش بکەن.
ئەدیبان هەندێک جار سەردەمە مێژووییە دیاریکراوەکان دەخەنە ڕوو و، بە شێوەیەکی داهێنەرانە دووبارە وێنایان دەکەنەوە. بۆ نموونە، ڕۆمانی «پیاوێک لە قەڵا بەرزەکەدا»ی فیلیپ ک. دیک جیهانێکی جێگرەوە وێنا دەکات کە تێیدا وڵاتانی میحوەر لە جەنگی دووەمی جیهاندا سەرکەوتوون، ئەم ڕۆمانە ڕەخنەیەکی شاراوە لە گێڕانەوە مێژووییە فەرمییەکان دەگرێت و، پرسیار دەربارەی کاریگەریی مێژوو لەسەر ناسنامە و کولتوور دەورووژێنێت. بۆ تێگەیشتن لە زۆرێک لە بەرهەمە ئەدەبییەکان، دەبێت زانیاریمان لەسەر ئەو چوارچێوە مێژووییە هەبێت کە تێیدا نووسراون، ئەدەب لە بۆشاییدا ناخوێنرێتەوە؛ تێگەیشتن لە پاشخانی مێژوویی دەتوانێت ڕێزگرتنمان بۆ بەرهەمە ئەدەبییەکە قووڵتر بکاتەوە و مانای زیاتر ئاشکرا بکات. زۆرێک لە بەرهەمە ئەدەبییەکان پێویستیان بەوەیە خوێنەر ئاگاداری پاشخانی مێژوویی بێت بۆ تێگەیشتنی تەواو لە دەقەکە، بۆ نموونە، خوێندنەوەی «بێنەوایان»ی ڤیکتۆر هۆگۆ پێویستی بە تێگەیشتنە لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی و سیاسیی فەرەنسا لە سەدەی نۆزدەیەمدا، تێگەیشتن لەم پاشخانە ڕێزگرتنی خوێنەر بۆ ئەو پرسانە قووڵتر دەکاتەوە کە هۆگۆ لە ڕۆمانەکەیدا باسیان دەکات..
زۆرجار ئەدەب ڕۆڵێک لە داڕشتنی ناسنامەی نەتەوەییدا دەگێڕێت لە ڕێگەی پێشکەشکردنی چیرۆک و گێڕانەوە کە مێژووی نەتەوە دەخاتە ڕوو.، بۆ نموونە، ئەدەبی ڕووسی لە سەدەی نۆزدەیەمدا یارمەتی داڕشتنی ناسنامەی ڕووسی دا لە ڕێگەی باسکردنی پرسەکانی وەک هەژاری و گەندەڵی و ستەمکاری.
سەرچاوە و ژێدەر:
(1) لۆسیان فێبەر (1876_1956) لە مێژوونووسە دیارەکانی فەرەنسا، یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی قوتابخانەی ئانالێس، قوتابخانەیەکی مێژووییە کە کاریگەریی زۆری لەسەر شێوازی فێرکردنی مێژوو لە فەرەنسا هەبوو.
(2) حوار الرواية والتاريخ: مشكلة المصطلح / مفيد نجم _ صحيفة العرب
(3) الفلسفة والتاريخ: رؤية التاريخ عند أرسطو _ ريمون فايل
(4) ئان فرانک کچێکی جووی ئەڵمانی بوو، بە هۆی یاداشتنامەکانی ناوبانگێکی زۆری هەبوو، كە لە ئەمستردام لە کاتی جەنگی دووەمی جیهانیدا نووسیویەتی.