ئاریان دەرگەڵەیی – هەولێر
مامۆستایەكی زانكۆ لە هەرێمی كوردستان لە تازەترین تویژینەوەیدا باس لە زمانی نووسینی ھاوبەشی كوردی (ستاندارد) دەكات
(د. ئازاد عوسمان) مامۆستای زانكۆیە و چەندین توێژینەوەی جۆراجۆری لە ناوەندە جیهانییەكان پیشكەیش كردووە لە تازەترین توێژینەوەیدا کە بۆ “هەولێر”ـی ناردووە، ئەو نووسیویەتی: هەبوونی زمانی نووسینی كوردیی هاوبەش (ستاندارد)، واتە شێوەیەكی هاوبەشی چەسپاو، لە لایەن كۆڕێكی زانستی زمانی گونجاو یان ئەكادیمیایەكی كوردیی كارا، وەك گشت زمانە گرنگەكانی جیهان (عەرەبی، ئینگلیزی، ئەڵمانی، ئیسپانیی … تاد)؛ پێویستییەكی زۆر گرنگی نەتەوەیی و نیشتمانییە، بۆ پاراستنی زمانی كوردی و بنچینەكانی ڕەسەنایەت و، بۆ پێشخستنی و گەشەسەندنی و، بۆ بەهێزكردنی هۆشیاریی نەتەوەیی و نیشتمانی و، بۆ پتەوكردنی پرۆسەی فێركاری و بۆ ئاسانكردنی تەبایی سیاسی و، لەپێناوی زەمینەسازیی بۆ بەدیهێنانی یەكگرتنی كوردان و، بۆ بەهێزتركردنی پەیوەندیی مرۆڤایەتیی نێوان هەمو خەڵکی كوردستان و، بۆ بنیاتنانی نەتەوە و دەوڵەت – نەتەوە: دەوڵەتی كوردستانی سەربەخۆ و، خاوەن سەروەری و حوكمڕانییەكی دادپەروەر و پاك (چاك – ڕەشید) و، بۆ سەرخستنی دۆزی ڕەوای كورد لە هەموو بەشەكانی كوردستان بە گشتی.
چونكه زمانی ستاندارد دەبێتە بنچینەی هەستی نەتەوایەتی و، چوارچێوەی یەكگرتنی نەتەوەیی و، بایەخدارترین پردی پەیوەندیی نێوان كورد و پێكهاتەكانی دیكەی كوردستان – واتە توركمان و كلدان و ئاشووری و ئەرمەن … تاد.
لە بەشێكی توێژینەوەكەی (د. ئازاد عوسمان)ـدا هاتووە كە هەرچەندە ئەم كارە ئاسان نییە و، هەلومەرجی لەباری گەرەكە، كە دەرفەتی بۆ بڕەخسێنن، بەڵام سیودوو ساڵ لە نیمچەسەربەخۆیی هەرێمی كوردستان ماوەیەكی بەس بوو بۆ ئەنجامدانی ئەم ئەركە مێژووییە و ئەو بەرپرسیاریەتییە مەزنە! بەهەرحاڵ دەبێت كۆتایی بە كەمتەرخەمیی دەزگاكانی حكومەت و گشت ڕێكخراوە سیاسی و مەدەنییە پەیوەندیدارەكان – لە سەرووی هەموویانەوە ئەكادیمیای كوردی لە هەولێر – بهێت و، چیدیكە ئەم پرسە چارەنووسگۆڕە پشتگوێ نەخرێت.
زمانی نووسینی هاوبەش، كە بە عەرەبیی بە (العربیە الفصحی) و، بە ئەڵمانی (Hoch Deutsch) واتە ئەڵمانیی باڵا و، بە ئینگلیزی “Standard English” ناسراون، بە كوردی دەكرێت، بۆ نموونە، بە “كوردیی ستاندارد” بناسرێت. زمانی هاوبەشی نووسین (ستاندارد) – هەر یەكێك بە شێوەیەك – بەپێی بارودۆخ لێگیراوە یان چەسپێندراوە.
(د. ئازاد عوسمان) دەڵێت سەبارەت بە زمانی “كوردیی ستاندارد”، ڕێگەی دروست ئەوەیە، كە لە ئەنجامی توێژینەوەی زمانەوانیی كۆڕێكی زانستیی شایستەی زمان یان ئەكادیمیای كوردیی هەولێر – پاش كاراكردنی لە بواری پێكهاتە و بەرنامەی كاری – یەكێك لەو دوو زارەی ئێستا شانبەشانی یەكدی لە بوارەكانی خوێندن و ڕاگەیاندن و ئیدارە بەكار دەهێنرێن: سۆرانی و كورمانجی، وەك بنەڕەت (لە هەموو بوارەكانی زمان: ڕێزمان، ڕێنووس، ئەلفوبێ، فۆنەتیك … تاد) لێبگیرێت؛ لەبەرئەوەی زمانی ستاندارد لە تێكەڵكردنی گشت زارەكان پێك ناهێنرێت و، بۆ بەدیهێنانی هیچ زمانێكی ستاندارد ئەم شێوازە نەگونجاوە بەكار نەهاتووە و، چونكە ئەو دوو زارەش لە بواری ڕێزمان، بەتایبەتیی لە ئەنجامی كارتێكردنی زمانە بیانییە دراوسێیەكان و دابەشكردنی كورد و كوردستان زۆر لە لەیەكدیی دووركەوتوونەتەوە؛ هەر یەكێكیشیان هۆكار و بیانووی خۆی لەم بارەیەوە دەخاتەڕوو بۆ ئەوەی ببێتە بنەڕەت: لەبارەی كورمانجییەوە دەگوترێت زۆرینەی كوردان بەم زارە دەئاخڤن و، ڕێزمان لەم زارە دا ڕەسەنتر ماوەتەوە و، ئەلفوبێی لاتینیی گونجاوترە لە ئەلفوبێی عەرەبیی بۆ “كوردیی ستاندارد”؛ مشتومڕ و بیانووی لایەنگرانی سۆرانییش ئەوەیە، كە تەنیا لە هەرێمی كوردستان – ئێراق دەرفەتی بەدیهێنانی ئەم ئەركە هەیە و، لێرەش ئەوانەی بە سۆرانی دەدوێن زۆرینەن و زوربەی كتێب و گۆڤار و ڕۆژنامەو و بڵاوكراوەكان بەم زارە و بە ئەلفوبێی عەرەبیی نووسراون و بڵاو كراونەتەوە.
بەڵام ئەم پرسە: كامەیان لەبارتر و گونجاوترە تا ببێتە بنەڕەت، دەبێت لە لایەن توێژەرانی زمانناسی سەر بە كۆڕێكی توانا یان ئەكادیمیایەكی كارا یەكلا بكرێتەوە و، بەقەناعەتی دەستەبژێری زمانزانان و زمانناسانی كۆڕەكە یان ئەكادیمیاكە بێت. هەروەها واباشە كە زاری وەك بنەڕەت دەستنیشانكراو (كورمانجی یان سۆرانی) لە گشت زارەكانی دیكەش: هەورامی، فەیلی، زازایی بە وشە و دەستەواژەی شایستە دەوڵەمەند بكرێت. ئەوجا، پاش توێژینەوە، ئەگەر زاری كورمانجیی وەك بنەڕەتی “كوردیی ستاندارد” لێبگیرێت، بەڕای من (بنزاری بۆتانی) لە بنزارەكانی دیكەی زاری كورمانجیی پاكتر و ڕەوانتر و گونجاوترە؛ هەروەها ئەگەر زاری سۆرانی وەك بنەڕەت بۆ “كوردیی ستاندارد” لێبگیرێت، ئەوا بنزاری موكریانیی لە بنزارەكانی دیكەی سۆرانیی پاكتر و ڕەوانتر و گونجاوترە و، لە كورمانجییش نزیكترە.
كە “كوردیی ستاندارد” لەلایەن كۆڕ یان ئەكادیمیا دەستنیشان كرا و، لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە پەسەند كرا و بە فەرمی چەسپێندرا، دەبێت دوازدە ساڵ لە فێرگەی سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی پێی بخوێندرێت و، دوای ئەو پرۆسەیە بە فەرمی بكرێتە زمانی “كوردیی ستاندارد” و، تەنیا ئەم ستانداردە لە ئیدارە و ڕاگەیاندنیش بەكار بهێنرێت.
شایانی باسە كەوا لەم حاڵەتەشدا، خەڵک لە نێوان خۆیاندا لە كاتی ئاخافتن (قسەكردن) بە زار یان بنزاری خۆیان لەگەڵ یەكدی دەئاخفن (دەدوێن)، وەك هەموو خەڵکی وڵاتانی جیهانی خاوەن زمانی ستاندارد.
سەبارەت بە زمانی كوردی و زارەكانی (د. ئازاد عوسمان) لە توێژینەوەكەدا پێی وایە كە زمانی كوردی لەگەڵ زمانی فارسی، تاجیكی، بەلووچی، پەشتۆییدا، بنەماڵەی زمانە ئێرانییەکان پێك دەهێنێت و، سەر بە گروپی زمانە هیند و ئەوروپاییەكانە (ئارییەكانە) و، لە پێنج زار (لەهجە؛ dialect) و چەندین بنزار (subdialect) پێك دەهێت:
١) – زاری كورمانجی*
ئەم زارە چەندین بنزاری هەیە: وەك بۆتانی، هەكاری، بادینانی، شكاكی … تاد. بنزاری بۆتانی بە ئەلفوبێی لاتینی و بنزاری بەهدینانی بە ئەلفوبێی ئارامی بوونەتە دوو ڕێبازی نووسینی ئەم زارە. كوردانی كوردستانی سەر بە توركیا، بەتایبەتی لە دەرەوەی وڵات، ئەم زارە بۆ نووسین و بڵاوكردنەوە بە ئەلفوبێی لاتینیی بەكاردەهێنن و، بەو شێوەیەی زانای گەورەی كورد جەلادەت بەدرخان دایناوە دەینووسن. ئەم زارە لای هەندێك زمانەوان بە “زاری باكوور” دەناسرێت، بەڵام هەموو كوردانی باكوور تەنیا بەم زارە نائاخافن. زوربەی كوردانی باكووری كوردستان (كوردستانی سەر بە توركیا)، گشت كوردانی ڕۆژئاوای كوردستان (كوردستانی سەر بە سوریا)، هەموو كوردەكانی ئەرمەنستان (ئەرمێنیا) و گورجستان (جۆرجیا)، بەشێك لە كوردەكانی لوبنان (لەوانەی كوردی دەزانن)، بەشێك لە كوردانی كوردستانی باشوور (ناوەڕاستی كوردستان واتە كوردستانی سەر بە ئێراق) – بەتایبەتیی كوردانی دەڤەرەكانی بادینان و بارزان (پاڕێزگای دهۆك و قەزای مێرگەسۆر لە پارێزگای هەولێر)، بەشێك لە كوردانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان (لە ئوستانی ورمێی ناونراو بە “پارێزگای ئازەربێجانی ڕۆژاوا” لە دابەشكردنی ئیداریی دەوڵەتی ئێران و، كوردانی دەڤەری خوراسان، واتە پتر لە نیوەی كورد، پێی دەئاخفن و بە ئەلفوبێی لاتینی دەینووسن؛ كوردانی دەڤەری بادینانیش بە ئەلفوبێی عەرەبی دەنووسن و، لە خوێندن و ئیدارە و ڕاگەیاندن بەكاری دەھێنن.
* تێبینیی: زاراوە یان وشەی “كورمانج یان كرمانج” لە هەموو بەشەكانی كوردستان بەكار دەهێنرێت. لە باكوور و ڕۆژئاوای كوردستان كورد و كورمانج وەك یەك بەهەمان واتا وەك هاوواتا (مرادف؛ synonym) بەكار دەهێنرێن. بەڵام لە ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی كوردستان وشەی كرمانج بەمەبەستی گوندنشین یان بۆ جیاوازكاریی نێوان هاووڵاتیان بەكار دەهێت؛ بۆ نموونە لە شاری هەولێر بە خەڵکی دەشتێ و خێڵەكان دەڵێن “كرمانج” و، لە ناوچەی موكریانیش خێڵ بە دوو بەش دادەنرێت: كرمانج و بەگزادە، نەوەی ئاغا و بەگەكان پێیان دەگوترێت بەگزادە و كەسانی دیكەی خێڵێش بە كرمانج ناو دەبرێن، هەرچەندە هەردوو پەیڤی “ئاغا و بەیگ” لە بنەچەكەدا كوردی نین، بەلكو فارسی و توركین و، هەرچەندە ئاغا و بەگەكانیش لە بنەچەكەدا باوك یان براگەورەی یەك خێزان بوون و، دواتریش خێزانەكان گەورە بوون و بوونەتە خێڵ (هۆز) و، چەندین خێڵیش لە هەمان ڕەچەڵەك بوونەتە گەل/ نەتەوە.
٢- زاری سۆرانی*
ئەم زارە لەلایەن هەندێك زمانەوانان بە “زاری ناوەڕاست” دەناسرێت، بەڵام هەموو كوردانی ناوەڕاستی كوردستان بەم زارە نادوێن. زوربەی كوردانی ناوەڕاستی كوردستان (لە هەردوو بەشی كوردستانی سەر بە ئێراق و سەر بە ئێران) بەم زارە دەدوێن. ئەم زارەش لەچەندین بنزار پێكدەهێت: وەك سلێمانی، موكریانی، گەرمیانی، هەولێری، سنەی، ڕواندزیی … تاد. بنزارەكانی سلێمانی و موكریانیی بوونەتە دوو ڕێبازی نووسینی ئەم زارە و بەئەلفوبێی عەرەبیی و، وەك زمانی خوێندن و ئیدارە و ڕاگەیاندن (لە ڕۆژنامە و گۆڤار و كتێب و نامە و ڕادیۆ و تەلەفزیۆن)، لە پارێزگاكانی سلێمانی و هەڵەبجە و كەركوك و هەولێر لە كوردستانی سەر بە ئێراق؛ بە ئەلفوبێی (دەستكاریكراو)ی عەرەبی دەنووسرێت و، هەندێك نووسراویشی لێ بە ئەلفوبێی لاتینی بڵاو كراونەتەوە.
لە ناوەڕاستی كوردستانی سەر بە ئێرانیش هەر زاری سۆرانی بووەتە زمانی نووسین و بڵاوكردنەوە و ڕاگەیاندن.
وشەی سۆرانی دەگەڕێتەوە بۆ ناوی میرنشینیی سۆران، كە لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا پایتەختەكەی لە شاری ڕواندز بوو.