وەرگێڕان: شۆڕش غەفووری
(بەشی سێیەم)
ڕۆمانی (ڕێبەری کتێبسازە کوژراوەكان)، وەسف و شڕۆڤەیەكە لە چالاكییە ئەدەبی و فەرهەنگییەكانی كۆمەڵێك نووسەر، ڕووناكبیر و ئەو كەسانەی هەوڵ دەدەن میراتی ئەدەبی وڵاتەكەیان بپارێزن و بیگوازنەوە بۆ نەوەی ئایندە. ئەم ڕۆشنبیر و كەسانە لە فكری نێو و نان نین و تەنها دەیانەوێت شوناسی نەتەوەیی و نیشتمانیی خۆیان لە ترسی (نازی)ـیەكان و هاوشێوەكانیان لە عێراق بپارێزن.
خوێندنەوەی ڕۆمانەكە قورسە، چونكە نووسەر دەیهەوێت لەگەڵ گواستنەوەی بەها فەرهەنگییەكانی نیشتمانەكەی، تایبەتمەندیی بونیادی گێڕانەوەكەش بپارێزێت و بەمەش خوێنەر بەشدار دەكات لە خوێندنەوە و تێگەیشتنی ڕۆمانەكە بۆ ئەفڕاندنی بەرهەمێك كە تەنها بە بەهاكانی “پەیام” لە چیرۆكەكەدا دڵخۆش نەكات، بەڵكو ڕەهەندە جوانیناسییەكانی گێڕانەوەش ببینێت. دواتر ئێمە لەم بارەیەوە، بە تێروتەسەلی باسی دەكەین.
ڕووداوی سەرەكیی ڕۆمانەكە، لە فەزایەكی زاڵ بەسەر ڕووداوە مێژوویی و كۆمەڵایەتییەكان (back drop)، دەست پێدەكات كە نازییەكان لەسەر بنەمای ڕێككەوتنێكی نهێنی لەگەڵ وڵاتی سوید واز لە داگیركاریی سەربازیی ئەو وڵاتە دەهێنن، بەڵام بە مەرجێك كە لە شاری ستۆكهۆڵمی پایتەختی ئەو وڵاتە، نووسینگەیەكی نهێنی بكەنەوە بۆ سیخوڕی و بەڕێوەبردنی چالاكییە نهێنییەكانیان. ئەوان لە ژێرزەمینی یەكێك لە باڵەخانەكانی سەنتەری شار، نووسینگەیەك دادەمەزرێنن تا بە شێوەیەكی نهێنی لەو بەرهەمانە بكۆڵنەوە كە نووسەرانی نەناسراو، بێناو یان بە ناوی خوازراوەوە نووسیویانن و لە كتێبخانە و كتێبفرۆشییەكان دایانناون تا كڕیارانی كتێب بە هەڵكەوت بیانبینن و بە قەرز وەریانبگرن و بیانخوێننەوە، بۆ ئەوەی ئاگادار بنەوە لەو مەترسیانەی كە لەسەر ڕێگەیانن.
(شێركۆ) كارەكتەری سەرەكیی ڕۆمانەكە – كە هامزادی ڕۆماننووسەكەیە، دەنووسێت:
“كە بە ڕێكەوت ڕازی ئەو جۆرە نووسەرە و كاری چاودێریكردنی وردی ئەو دەزگا نهێنییەی نازییەكانم بۆ ئاشكرا بوو، بەوەی چۆن كووچە و كۆڵان، چاپخانە، كتێبخانە و كتێبفرۆشیی شارەكان بە دوای ئەو نووسەرە سەیر و كتێبە دەگمەن و تەمومژاویانەدا گەڕاون و ڕاپۆرتی وردییان لەبارەیانەوە نووسیوە و بۆ ئەم دەزگا نهێنییەیان ناردووە، ئەویش لە ڕێگەی تۆڕێك لە سیخوڕ و ڕاپۆرتنووسەوە، كە لە زۆربەی شار و پایتەختەكانی دنیا بڵاو بوونەوە، هەستمكرد بەرەو دنیایەكی پڕ ڕاز و ترسناك هەنگاو دەنێم؛ دنیایەك سیخوڕ و بكوژی كارامە و چالاك خوڵقاندوویانە و ڕتوی ئەو كتێبانە و نووسەرە نادیارەكانیان دەكەن. بڕیارم دا دوای نووسینی هەر بەشێك لەم كتێبە [مەبەستی سوارانی تەنیاییە كە نموونەیەكە لە كتێبی چەتەكانی خەیاڵ]، نووسخەیەكی بە دزییەوە بنێرم بۆ (ع. م)ـی هاوڕێم [كە هەمان عەتا محەمەد دەكات] تا لە فەوتان دەربازی بكەم یا خود ئەگەر پیاوە بێسیماكانی ئەو دەزگا نهێنییە توانییان شوێنپێم هەڵبگرن و بمدۆزنەوە، ئەوا ئەوەندەی بتوانم، بەشەكانی ئەم كتێبە، لە فەوتان ڕزگار بكەم و چەند مردنێكی گوماناوی و كوشتنی نهێنی، لە ژێر تەپوتۆزی مێژوودا دەربێنم. هەرچۆن دوای چل ساڵ لە مردنی تەمومژاویی (پابلۆ نیرۆدا) بەوەی لە ١٩٧٣ ژەهرخواردوو كرابێت، وادەكات گۆڕەكەی هەڵبدرێتەوە و پشكنین بۆ ئێسك و پروسكەكەی بكرێت، وەك ئەوەی گومان بكرێت لەوەی مردنەكەی پەیوەندی بە كاری ئەو دەزگا نهێنییەوە هەبێت و ئەوان كوشتبێتییان.” (لاپەڕە 39 و 40ـی ڕۆمانەكە)
هەروەك لەم پەرەگرافە دەردەكەوێت، نووسەری ڕۆمانی (سوارانی تەنیایی) بە شێوەی ناڕاستەوخۆ ئاماژە بە نووسەری (ڕێبەری کتێبسازە کوژراوەكان) دەكات و نیشان دەدات كە كەسایەتیی ڕۆمانەكە، هاوزاد و “منی دەروونیی” ئەوە. لە ڕۆمانەكەدا، ئاماژە بەوە كراوە كە باوكی (شێركۆ)ش بەهایەكی گەورە بە كتێب بە گشتی و ئەو بەرهەمانە دەدا كە لەم كتێبخانە و كتێبفرۆشییانەدا دادەنرێن و تەنانەت ئامادەیە لەسەر گەیاندنیان بۆ شوێنێكی ئارام، گیانی خۆی بەخت بكات:
“چارەنووسی من لەو كاتەوە دەگۆڕدرێت، كە باوكم كاتێك لە كۆڵانە تاریكەكەدا، لە خوێنی خۆیدا دەگەوزا، بە چپەوە پێ ڕاگەیشت پێم بڵێت: تا دەتوانیت ئەم وڵات و سەرزەمینە جێ بهێڵە كە جێگای كتێبی تیا نابێتەوە. من حەزم دەكرد باسی ئەو كتێبانە بكەم كە باوكم گرنگیی بە خوێندنەوەیان دەدا و ئەو كتێبخانە نهێنییەش، كە لە خانوویەكی گڵی گەڕەكی سابوونکەراندا دروستیان كردبوو. من حەزم دەكرد باسی هەموو ئەو شتانە بكەم، چونكە ئەوە گێڕانەوەیە ناهێڵێت فەرامۆشیی زەفەرمان پێ بەرێت.” (لاپەڕە 102ی ڕۆمانەكە)
تۆڕێكی تر بە ناوی (كتێبفرۆشیی ولیەم) لە پایتەختی سوید، كار لەسەر گواستنەوەی كتێبە قەدەغەكراوەكان و گەیاندنیان بە دەستی لایەنگرانی میراتی فەرهەنگی و نیشتمانی دەكات كە (شێركۆ)ش یەكێكە لە سەردانكەرانی ئەو كتێبخانەیە و كتێبی (چەتەكانی خەیاڵ)ـی بە قەرز وەرگرتووە و ئێستا دەبێت بیگەڕێنێتەوە.
(شێركۆ) دوای ئەم سەردانە تێدەگات كە:
“ئەگەرچی ئەو (مەبەستی ولیەمە) ناوی بنكە سەرەكییەكانی پێ نەوتم، بەڵام باسی یەكێك لەو بنكانەی بۆ كردم، كە لەم ساڵانەی دواییدا وێران كراوە و دەكەوێتە شەقامی موتەنەبی لە بەغدا؛ كە بە شەقامی كتێبفرۆشان ناسراوە و یەكێك لە بنكە سەرەكییەكانی دەستەكەیان لەوێدا بووە و لە پێشنیوەڕۆی 5/3/٢٠٠٧ بە هۆی تەقینەوەی ئۆتۆمبێلێكی بۆمبڕێژكراو كاول دەكرێت و هەموو ئەرشیڤە نهێنییەكەیان لەوێدا دەسووتێت. ئەو ڕۆژە شەقامی موتەنەبی پڕ دەبێت لە كتێب و لاشەی سووتا و بێئەوەی كەسێك بزانێت ئەو تەقینەوەیە بە سووتاندنی بەشێك لە ئەرشیڤی كتێبخانەكان بووە كە لە ژێرزەمینێكی نهێنیی ئەو شەقامەدا بووە. ئەو ڕۆژە دووان لە ئەندامەكانییان لەوێدا و لەناو كاغەز و بەرگی چەرمی كتێبەكاندا دەسووتێن.” (لاپەڕە 163 و 164ی ڕۆمانەكە).
بەڵگەگەلێك لە نێو ڕۆمانەكەدا هەن نیشان دەدەن باوكی (شێركۆ)ش لە ڕیزی ئەو كەسانە بووە كە لەگەڵ ئەم تۆڕەدا پەیوەندی هەبووە و لە گواستنەوەی میراتی نەتەوەیی و فەرهەنگیی خۆی بۆ نەوەی نوێ ڕۆڵی گێڕاوە و گیانی لەسەر ئەم ئامانجە بەخت كردووە:
“تەقینەوەكەی شەقامی موتەنەبی لە بەغدا، ئاماژەیەكە بۆ ئاشكرابوونی یەكێك لە بنكە گرنگەكانی ئەو دەستەیە، چونكە لە ناو ئاگر و وێرانەی دوای تەقینەوەكەدا، كۆمەڵێك لە ئەرشیڤی ئەم دەستەیە دیار نامێنێت و دەكەوێتە دەست دەزگا نێهنییەكان. ئەمەش ئاماژەیەكی ترسناكە، بەتایبەت دوای ئەوەی خاوەن كتێبخانەیەك لە سلێمانییەوە دێت بۆ سوید، تا جانتایەكی پڕ لە دەستنووس و ڕاپۆرتی گرنگی دەربازكراو لە تەقینەوەكەی شەقامی موتەنەبی بگەیەنێتە دەستی ئەندامانی كتێبخانە نهێنییەكان لە سوید، ئەویش دیار نامێنێت و دوای چەند مانگێك لاشەكەی لە لایەن ڕاوچییەكەوە لە قووڵایی دارستانێكدا دەدۆزرێتەوە و جانتاكەشی دیار نامیێنێت.” (لاپەڕە 176 و 177ی ڕۆمانەكە)
لەمەوە دەردەكەوێت كە نە تەنیا باوكی (شێركۆ) لەسەر گواستنەوەی كتێبە قەدەغەكراو و دەستنووسەكان گیانی لەدەست داوە، بەڵكو كەمێك دواتر خوێنەر تێدەگات ولیەم (لاپەڕە 179) و (شێركۆ)ش لە ڕیزی ئەم قوربانیانەدان (لاپەڕە 180).
لە ڕۆمانەكەدا نیشانەگەلێك هەن كە دەریدەخەن ئەوەی بە “دەزگای هەواڵگری و لەنێوبردن” ناودەبرێت، خوازەیەكە بۆ ناوەندە كۆنەپەرستەكانی عێراق كە دژی چالاكیی ژنانە لە بزووتنەوەی مەدەنییەكان. لەم بەینەدا، ناسنامە و سروشتی چالاكییە تێكدەرانەكانی ئەم دەزگایە ڕوونتر دەبێتەوە و نووسەر هەوڵ دەدات لە ڕێگەی ئەم جۆرە ناوەندە دژە فەرهەنگیانەی وڵاتەكەی، كۆدەكان ئاشكرا و بكاتەوە. بەم كۆدكردنەوەیە، خوێنەر تێدەگات مەبەست لە تۆڕە تیرۆریستی و سیخوڕییەكان، هەر ئەو ناوەندانەی دەسەڵات و بەعسن كە هەوڵ دەدەن بە كوشتنی ڕووناكبیران و قەتڵە زنجیرەییەكان، ڕێگە بۆ مەركەزیەت و یەكپارچەیی خۆیان خۆشتر بكەن. كە باس لە دەزگا تیرۆریستییەكان دەكرێت كە دژە مەزهەبن، ئاماژەیە بۆ ئەو ناوەندانەی دەسەڵات كە تەواو دژی مۆدێرنیتەن و پێداگری لەسەر نەریت دەكەنەوە، بەڵام خوازەی (چەتەكانی خەیاڵ) هەموو ئەو ڕووناكبیر و نوێبیرانەن كە لەگەڵ حكومەتی مەركەزی و پارێزەرانی نەریت و كۆنەپارێزی لە عێراق دەجەنگن و لە ڕەخنەدا گیانی خۆیان دەبەخشن. ئەگەر باس لە ولیەم وەك هاووڵاتییەكی سویدی دەكرێت، لەبەر ئەوەیە عەتا محەمەدی نووسەری ڕۆمانەكە و كۆمەڵێك لە چالاكانی بواری ئەدەب و فەرهەنگی نەتەوەی كورد، لە سوید و زانكۆی ئۆپسالا خوێندوویانە یان چالاكییان هەبووە.
بەپێی ئەو ڕاپۆرتە، (جەمال عیرفان) لە سەردەمی فەرمانڕەوایی (شێخ مەحمود بەرزنجی) [لە كوردە بەنێوبانگەكان كە خوازیاری خودموختاریی كورد بووە لە عێراق و لە پاڵەوانە نیشتمانییەكانی خەبات دژی داگیركەرانی بەریتانیایی لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم هەژمار دەكرێت] لە سلێمانی دەكوژرێت. جەمال عیرفان لە ڕووناكبیرانی سەردەمی خۆی بووە و بڕوای بە نوێخوازی و پێشكەوتن هەبووە.
“بەپێی ڕاپۆرتەكەی لای ولیەم، جەمال عیرفان ساڵی.. لە سەردەمی فەرمانڕەوایی شێخ مەحمووددا و لە سلێمانی دەكوژرێت. ئەو پیاوە وەك منەوەرێكی سەردەمی خۆی سەیر دەكرێت و باوەڕی بە پێشكەوتن هەبووە. كوشتنەكەشی وەك لە بەڵگەنامەكەدا هەیە، دوای ئەوە دەبێت كە جەمال عیرفان كتێبێك بە نهێنی دەنووسێت و بە دزییەوە لە ناو كتێب و دەستنووسەكانی مزگەوتی (حاجی حان) دایدەنێت، بەڵام هەر زوو كارەكەی لە لایەن ئەو دەستەیەوە ئاشكرا دەكرێت، كە وەك لە ڕۆمانی (چەتەكانی خەیاڵ)دا باس كراوە، كاریان گەڕانە بە دوای ئەو جۆرە كتێبانەی بە دزییەوە بڵاو دەكرێنەوە، ئیدی هەر چەند ڕۆژێك دوای ئەوە دەكوژرێت. ولیەم دوای ئەوە هەوڵ دەدات زیاتر سەرەنجی شێركۆ ڕابكێشێت، ڕاپۆرت و كتێبێكی دەسنووس پیشانی شێركۆ دەدات كە سەبارەت بە كوشتنی (عەبدولخالق مەعروف)ـە لە ناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا.” (لاپەڕە 177 و 178ـی ڕۆمانەكە)
“شێركۆش وەك زۆر خەڵكی تر، تا ئەوكاتە وای زانیبوو كە عەبدولخالق مەعروف دوای بڵاوكردنەوەی كتێبێك لەسەر ئافرەت لە ئیسلامدا كوژراوە، بەڵام ولیەم نامەیەكی نهێنیی دەستەكەیان لەو بارەیەوە نیشانی شێركۆ دەدات كە هەفتەیەك دوای كوژرانەكەی، لە هەولێرەوە بۆیان نووسراوە و باسی ئەوەی تێدا كراوە عەبدولخالق لەسەر كتێبێكی ترسناك لەبارەی ئیسلامەوە كوژراوە كە دوای ئەوە دەینووسێت، ڕۆژێك بە دزییەوە نوسخەیەكی لە ناو ڕەفەی كتێبفرۆشییەكەدا بەجێ دەهێڵێت، بەڵام كەسێك چاوی لێی دەبێت و هەر ئەوەش دەبێتە هۆی ئاشكرابوونی لە لایەن ئەوانەوە، كە بە دوای كتێبە نهێنییەكاندا دەگەڕێن.” (لاپەڕەكانی 178ی ڕۆمانەكە)
جەواد ئیسحاقییان كێیە؟
جەواد ئیسحاقییان خەڵكی سەوزەواری ئێرانە و ڕەخنەگری ئەدەبی و مامۆستای زانكۆ و توێژەری ئەدەبیاتی هاوچەرخی ئێرانە. ماستەری لە ئەدەبیاتی فارسی لە زانكۆی فردەوسیی مەشهەد و ماستەری لە ناوەندی توێژینەوەی فەرهەنگی ئێران (زانكۆی تەباتەبایی ئێستا) وەرگرتووە. سەدان لێكۆڵینەوەی ئەدەبیی لەسەر گەورە نووسەرانی ئێرانی نووسیوە و دەیان كتێبیشی لەم بارەوە لێ چاپ و بڵاو بووەتەوە.
تێبینی:
ـ جەواد ئیسحاقیان، لەم وتارە بۆ هەرێمی كوردستان، ناوچەی خودموختاری بەكار دەهێنێت، بۆیە و بەشێك لە زانیارییەكانی تریشی كێشە و كەموكووڕییان هەیە، بەڵام من ویستوومە ئەمانەتداری لێكۆڵینەوەكی بم بۆیە وەك خۆی هێناومەتەوە.
ـ بۆ دەقە هێنراوەكانی نێو ڕۆمانەكە، من پشتم بە فارسییەكە نەبەستووە، بەڵكو دەقاودەق پەرەگرافەكانی نێو كتێبەكەم هێناوەتەوە و ژمارەی لاپەڕەكانیشم بە پێی كتێبە كوردییەكە دەستنیشانم كردووە نەك فارسییەكەی.