د. محەمەد ڕەحیمیان
گرنگە ئێمەی كورد بزانین كە ئەوانی دیكە چۆن لە كتێبی نووسەرەكانمان دەڕوانن. بۆیە لێرەدا وتاری نووسەرێك لە فەرهەنگێكی دیكە كە فەرهەنگی ئێرانییە، دەخەینە ڕوو تا بزانین چۆن بیر لە ڕوودا مێژووییەكانی ڕۆمانی (سێ هەنگاو و سێدارەیەک ـ شەوی کۆتایی ژیانی شێخ سەعیدی پیران)ـەکەی (جان دۆست) دەكاتەوە:
ڕۆمانی مێژوویی (سێ هەنگاو و سێدارەیەک ـ شەوی کۆتایی ژیانی شێخ سەعیدی پیران) لە نووسینی (جان دۆست)، باسی دواساتەکانی ژیانی شێخ سەعیدی پیران، ڕێبەری ڕاپەڕینی کوردەکان دژی دەوڵەتی تازەدامەزراوی تورکیا دەکات، کە یەکێک بوو لە سۆفییەکانی تەریقەتی نەقشبەندی لە تورکیا و لە پێكگەیشتنی عیرفان و سیاسەت، گیانی خۆی كردە قوربانی بەرگری لە ئامانجە ئایینی و نەتەوەییەکانی خۆی.
لە ڕۆمانەكەی جان دۆستدا کە زەمەن كورتی لەسێدرەدانی شێخ سەعیدی پیران لە ٢٠٨ لاپەڕەدا دەگێڕێتەوە، ڕووبەڕووی سێ ڕەگەزی ئەدەبی، عیرفانی و مێژوویی ئێرانی دەبینەوە؛ بە جۆرێک کە لە ڕووی مێژوویی و کولتوورییەوە دەتوانین بڵێین ئەم ڕۆمانە، ڕێك ڕۆمانێکی ئێرانییە.
فەزا و كەشی ڕۆمانەكە بە وەسف و وردەکاری و بێلایەنیی گێڕەرەوە بە زمانێكی پاراوی ئەدەبی، دەمانخاتەوە بیری چركەساتی لەسێدارەدانی (ئەمیر حەسەنەک)ـە وەزیر لە مێژووی بەیهەقی. بوێری و پابەندییەكەی شێخ سەعیدی پیران بە جیهانبینیی عیرفانی و گوێنەدان بەوەی چ ڕوودەدات، دەمانخاتەوە بیری (حوسێنی کوڕی مەنسووری حەللاج). هەیەجانی بینینی خۆشەویستەكەی و تینی سۆزداری و تینوویەتیی ئەشقەكەی شێخ سەعیدی پیران، دەمانخاتەوە بیری (مەولانای بەڵخی).
واتە، هەست دەكەی بوێری و پابەندییە سیاسییەکانی حەسەنەکە وەزیر، جوامێری و بێباکی و ڕووسوورییەكانی حەللاج لە بەردەم سێدارە و سروود و سەما و بیدەنگییەكانی مەولانا، هەمووی بە یەکجار لە شێخ سەعیدی پیران وەک پاڵەوانی ڕۆمانەکەی جان دۆست، كۆ بوونەتەوە.
لە ڕووی شێوازی نووسینەوە، ڕەچەڵەكداری، ناسکی، وردبینی، چاوكراوەیی و ڕاستگۆیی دوور لە “دەمارگیری و زێدەڕۆیی”ـی ئەبولفەزڵی بەیهەقی، شیرینی و گەرموگوڕیی پەخشانی عەتار لە گێڕانەوە و باسكردنی دۆخی سۆفییەکان و، ڕیتم و ئاوازی دەربڕینی مەولانا لە غەزەل و گەورەیی هزر و ئەندێشە لە (مەسنەوی مەعنەوی)، فاکتەرێكی بەهێزی زمانی و گێڕانەوەن لە بەراورد بە ڕۆمانی (سێ هەنگاو و سێدارەیەک ـ شەوی کۆتایی ژیانی شێخ سەعیدی پیران)ـی جان دۆست، بەڵام هۆکارە كەڵەكەبووەکانی دەقئاوێزانی ئەم بابەتە بەراوردکراوانە لە ڕۆمانێکی کوردیی نووسەرێکی خەڵكی کۆبانی، نیشانەی بەردەوامبوونی ڕەوتی ئەدەبی، فکری و هونەریی ئیمپراتۆریەتی فەرهەنگی و مێژوویی ئێرانە*.
ناوچە کوردنشینەکانی تورکیا و سووریا، لە دیاربەکرەوە تا حەلەب، وەک بەشێك لە جوگرافیای فەرهەنگی و فکریی ئێران، شوێنگەی گەشەکردن و پەرەسەندنی بیری عیرفانی و بە تایبەت مەولەویە و نەقشبەندیە بووە. هێڵێک کە بیری ڕۆژهەڵاتی ئێرانی گەیاندە ڕۆژئاوا، لە مێژووی پێش‌مۆدێرنی ئێرانیدا، لە بەغدا بۆ حەللاج و لە حەلەب بۆ سوهرەوەردی قەنارە بەرز دەكرایەوە و لە مێژووی مۆدێڕنیشدا لەگەڵ هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، لە شاری ئامەد هەمان ئەڵقە لە ملی شێخ سەعیدی پیران دەئاڵێنرێت و پرسیارەکانی بێ وەڵام دەهێڵرێتەوە.
ئەگەر حەللاج و سوهرەوەردی بە تاوانی هەڵاتن لە شەریعەت لەسێدارە درابێتن، ئەوا بە پێچەوانەكەی شێخ سەعیدی پیران بە تاوان و گوناهی شەریعەتمەداری و بەرگری لە ناسنامەی نەتەوەیی خۆی و لە ژێر ناوی پارێزگاریكردن لە کیانی هەرەسهێنراوی عوسمانی، ملی بە پەتی قەنارەوە دەكرێت.
ڕۆمانی (سێ هەنگاو و سێدارەیەک ـ شەوی کۆتایی ژیانی شێخ سەعیدی پیران)، گێڕانەوەیەکی عیرفانی، سیاسی و ئەدەبییە لە ڕووداوێکی مێژوویی. گێڕانەوەیەک کە بە تایبەتمەندییە مۆدێرنەكان، ڕووداوەکە دەگێڕدرێتەوە و لە هەناوی ڕووداوێکی مێژوویییەوە، ڕۆمانێکی تەکنیکاڵ، هونەری، نەمر و بانمێژوویی بەرهەڤ دەكرێت.
شێخ سەعیدی پیران یەکێک لە گەورەپیاوانی نەقشبەندی، لە گەرمەی داڕمان و هەرەسهێنانی ئیمپراتۆریەتی ئیسلامیی عوسمانی، لە ناو کێشمەکێشی وەلاوەنانی ئایین و بان‌دەستكردنی نەتەوە و هزری نەتەوەخوازیی ئاوێتەبوو بە سیكۆلاركردنی کۆمەڵگەی تازە دامەزراوی تورکیا، ڕووبەڕووی دوو ئالنگاریی سەرەکی دەبێتەوە، كە بریتین لە:
ـ لەناوبردنی كەسایەتییە دیارە ئایینییەكان
ـ جینۆسایدی نەتەوەیی
ئەم دوو ئالنگارییە، لە چوارچێوەی خوازەیەکدا هەر لە سەرەتاوە تا کۆتایی ڕۆمانەكە، تانوپۆی بەرهەمەکە دەتەنن.
لە ڕۆمانی (سێ هەنگاو و سێدارەیەک ـ شەوی کۆتایی ژیانی شێخ سەعیدی پیران) و لە دواساتەکانی ژیانیدا، گەرووی شێخ سەعید پڕ دەبێت لە تینوویەتییەکی سوێر. تینوویەتییەک کە بەرهەمی تینوویەتیی مێژوویی شێخ و ئەنجامی پرسیارێکی فەلسەفییە. هەموو ڕۆمانەکە، پڕە لە نیگەرانی و ڕاڕایی پرسین یان نەپرسینی پرسیارێکی لە ئەوقگیراویی یەزدانیی وەک موراد و مەعشووقی شێخ سەعیدی عارف.
ڕۆماننووس، لە بەرامبەر گلەیی و گازندە ئاڵۆزەکان كە بە شێوەی پرسیار دەخرێنە ڕوو، تامی تاڵی تینویەتی، زۆرێک لە پرسە ژیارییە مەزهەبی و مێژووییەكانی شێخ سەعیدی پیران لە درێژەی گێڕانەوەی ڕۆمانەكە نیشان دەدات.
سیاسەت، مێژوو، فەرهەنگ، هەقیقەت و خەیاڵ، لە دووتوێی پەخشانێکی ڕۆمانتیکدا، وەها شارەزایانە و جوان خراونەتە ڕوو کە بەبێ دابەزین بۆ خەوبێدارییە ڕۆمانتیک و دروشمگەراییە ئیحساساتییەكان، دواجار بەرهەمێکی ئەدەبی ـ مێژوویی، لە فۆرمی ڕۆمانێکی ڕەخنەیی دەخرێتە ڕوو.
ڕیتمی گێڕانەوەی ڕۆمانی (سێ هەنگاو و سێدارەیەک ـ شەوی کۆتایی ژیانی شێخ سەعیدی پیران)ی جان دۆست و ئاوازە چەمەرییەكەی، بە یەكانگیربوونە فکری و وەحدەتە بابەتییەكەی دەچێتە پێش و بەردەوام لەوپەڕی تینوویەتی، پرسیاری بنیادی و بۆچیەتیی ڕووداوەکە، دوادەخات هەتا خوێنەر و بەردەنگ لە شوێنکەوتنی ئەم هەڵپەساردنە ئەدەبییەدا، كەشێكی عارفانە و لە هەمان کاتیش حەماسی ئەزموون بکات و لەگەڵ بنەماییترین بابەتە سیاسییەكان و مێژووی هاوچەرخی کورد لە تورکیا ئاشنا بێت، ئەویش نەک لە بەرهەمێکی مێژوویی بەڵکو لە ژانری ڕۆماندا.. ڕۆمانێک کە دەتوانێت لە کارەسات دوور بکەوێتەوە و بیگۆڕێت بۆ ئەندێشە، فەرهەنگ و مێژوویەک بۆ سەرجەم خەڵکی دنیا.
* هەڵبەت نووسەر لێرەدا كەمێك ئێرانیچیەتی دەكات و ئێرانیبوون دەخاتە سەرووی هەموو شتێكەوە و نەتەوەكانی دیكە سەر بە بنەماڵەی ئێرانییەكان هەژمار دەكات.