كوردستان لانکەی بنەڕەتیی شارستانیەتییە بەراییەكان بووە

ئاریان دەرگەڵەیی – هه‌ولێر

گوهدار بارزانی شرۆڤەكارێكی كوردە و پیشتر چەندین توێژینەوەی نووسیوە، لە تازەترین توێژینەوەیدا كە بۆ “هەولێر”ـی ناردووە باسی لەوە كردووە كە كوردستان وەك خاكی بنەڕەتی شارستانیەتیە سەرەتاییەكانە

ئەو سەرەتا نووسیویەتی كە ئەم توێژینەوەیە ڕۆڵی ناوەكی ناوچەی كوردستان لە پێكهاتنی یەكەمین شارستانیەتیەكانی مرۆڤدا بە بەكارهێنانی زانیاری پشتبەستوو بە زانیاری مەیدانی و شیكارییە نوێیەكانی تاقیگە دەخاتە ڕوو. زانیاریەكانی كۆكراوە لە ٤٧ شوێنەواری تۆماركراو لە نێوان ساڵانی ٢٠٢٠ بۆ ٢٠٢٣، لەگەڵ لێكۆڵینەوە جیناتیەكان، پێوانەی كات بە ڕادیۆكاربۆن، شیكاری ئایزۆتۆپ و پێوانەی دووری، بەڵگەی بێوێنە دەخەنە ڕوو لەسەر بوونی شارستانیەتیە پێشەنگەكان لە بواری چاخی بەردینی نوێ، تەكنەلۆژیای سەرەتایی و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی ئاڵۆز. ئەو توێژەرە دەڵێت كە ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەیە دەریخست كە كوردستان نەك تەنیا یەكێك بووە لە یەكەمین ناوەندەكانی گۆڕانكاری چاخی بەردینی نوێ، بەڵكو ڕۆڵێكی تایبەتی گێڕاوە لە پەرەپێدانی تەكنەلۆژیا و درێژەپێدانی كولتووردا. شوێنی جیۆستراتیجی، جیاوازیی ژینگەیی (لە ٣٠٠ بۆ ٣٠٠٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە) و چڕییەكی زۆری شوێنەواریەكان (زیاتر لە ١٢٠٠ شوێنی تۆماركراو)، وای كردووە ببێتە یەكێك لە ناوەندە سەرەكیەكانی لێكۆڵینەوە لەسەر یەكەمین شارستانیەتیەكان.
دەستكەوتە سەرەكییەكان
١. شۆڕشی چاخی بەردینی نوێ (١٠٠٠٠–٥٥٠٠ پ.ز):
– چەرمۆ (Jarmo)؛ پێوانەی كاتی كالیبركراو دەگاتە ٩٥٠٠±٥٠ پ.ز. دەستكەوتەكان بریتین لە ٢٥ یەكەی نیشتەجێبوونی خشتین، عەمباری گەنم بە قەبارەی ٢ تەن، ئامرازی كشتوكاڵی تایبەت و پاشماوەی نۆكە بەكارهێنراو. شیكاری ئایزۆتۆپی ئێسكەكان نیشانیدەدات كە خواردنەكەیان بە كشتوكاڵ دابەشكراوە.
– ئەشكەوتی شانەدەر: شوێنی دۆزینەوەی ٩ پەیكەری نێاندرتاڵ بە بەڵگەی نەشتەرگەری كەلەسەر (٤٥٠٠٠ پ.ز) و بەكارهێنانی گیای دەرمانی (٧ جۆر دیاریكراو). تەكنەلۆژیای چینەپێوی ساڵی ٢٠٢٣، ١٢ چینی كولتووری پێكەوەگرێ و ئامرازی موستەری پێشكەوتووی دیاری كرد.
٢. چاخی مسی (٥٥٠٠–٣٠٠٠ پ.ز):
– تەپەی زێویە (سەقز): دەستكەوتەكان بریتین لە كارگەی مامەڵە بە ماس، چەرخێكی كەرەسەیی بە تەمەنی ٥٢٠٠ پێش زایین و سیستەمی پاشەكەوتكردنی پێشكەوتوو. ٣٥ مۆری بازرگانی بە دیزاینی جیاواز، بەڵگەی پەیوەندی بازرگانی گەشەسەندوون.
– گرێ مرازان (گۆبەكلی تەپە): پێوانەی نوێی كات دەگاتە ١١٥٠٠–٩٠٠٠ پ.ز. بریتیە لە ٢٠ ستوونی T-شێوە، وێنەی ئەناتۆمی گیانداران و ڕێكخستنی ئەستێرەناسی. ڕۆڵی ئەم شوێنە وەك ناوەندی ئایینی ناوچەكە دەسەلمێنرێت.
٣. پەرەسەندنی شارستانی (٣٠٠٠–١٠٠٠ پ.ز):
– قەڵای هەولێر: بە ٣٢ چینی كولتووری، دیواری بەرگری ٨ مەتری، سیستەمی كانالیزاسیۆنی كەرەسەیی و ئەرشیفی كارگێڕی كە ٧٠٠ لوحی گڵی (١٨٠٠ پ.ز) لەخۆدەگرێت، نموونەیەكی دەگمەنە لە درێژەپێدانی شارستانی.
– شارەواری نوزی: بەڵگە یاساییەكان بریتین لە ٢٠٠٠ گرێبەست و بەڵگەی سیستەمی پێشكەوتووی ئابووری، ژمێریاری بە مۆر و تەنانەت بانكی (وەرگرتنی پارە بە ڕێژەی ٢٠٪).
شوێن و گرنگیی هەریەك لەم شوێنانە:
١. چەرمۆ: (Jarmo)
– شوێن: ناوچەی چەمچەماڵ، پارێزگای كەركووك، باشووری كوردستان.
– گرنگی: یەكێكە لە یەكەمین گوندە كشتوكاڵییەكانی جیهان بە تەمەنی نزیكەی ٩٠٠٠ ساڵ پێش زایین.
٢. ئەشكەوتی شانەدەر:
– شوێن: لە زنجیرە چیای بەردەڵان، پارێزگای هەولێر، باكووری ڕۆژئاوای زاگرۆس.
– گرنگی: شوێنی دۆزینەوەی پاشماوەی نێاندرتاڵ بە تەمەنی نزیكەی ٤٥٠٠٠ ساڵ.
٣. تەپەی زێویە:
– شوێن: نزیك شاری سەقز، پارێزگای كوردستانی ئێران (ڕۆژهەڵاتی كوردستان).
– گرنگی: قەڵای فەرمانڕەوایی سەردەمی ماد و سكا بە تەمەنی نزیكەی ٣٥٠٠ ساڵ پێش زایین.
٤. گرێ مرازان:
– شوێن: پارێزگای شانلی ئورفا، باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیا (باكووری كوردستان).
– گرنگی: كۆنترین شوێنی پەرستن بە تەمەنی نزیكەی ١٢٠٠٠ ساڵ.
٥. قەڵای هەولێر:
– شوێن: ناوەندی شاری هەولێر، باشووری كوردستان.
– گرنگی: یەكێكە لە كۆنترین نیشتەجێبوونەوەكانی مرۆڤ بە تەمەنی نزیكەی ٦٠٠٠ ساڵ.
٦. شارەواری نوزی:
– شوێن: نزیك كەركووك، باشووری كوردستان.
– گرنگی: ناوەندی شارستانی هۆریەكان بە بەڵگەی یاسایی و ئابووری گرنگ.
شیكارییە زانستییە تەواوكەرەكان:
– لێكۆڵینەوەی جینۆم: دیاریكردنی DNA لە ٢٥ نموونەی مرۆڤی نیشانیدەدات كە پەیوەندی جیناتی نێوان دانیشتوانی كوردستان و ناوچەكانی هەلالی بەردەوامی هەیە.
– شیكاری ئایزۆتۆپی: زانیاریەكانی سترانسیۆم و ئۆكسجین نیشانیدەدەن كە كۆچكردن و جیاوازی خواردنی خەڵك لە ناوچەكەدا هەبووە.
– پێوانەی دووری: دیاریكردنی ١٥ شوێنی نوێ لە دەشتی ڕەواندز و نەخشەكێشانەوەی شێوازی نیشتەجێبوون بە وردی ٩٠٪، نیشانەی توانای بەرزی ناوچەكەیە بۆ دۆزینەوەی زیاتر.
كۆتایی:
بەڵگەی فرەڕەهەند لە شوێنەواری، جیناتی و شیكاری ژینگەیی نیشانیدەدەن كە كوردستان:
– یەكێكە لە یەكەمین ناوەندەكانی گۆڕانكاری چاخی بەردینی نوێ و ماڵی كردنی ڕووەك و ئاژەڵ.
– پێشەنگ بووە لە پەرەپێدانی تەكنەلۆژیای سەرەتایی و سیستمە كۆمەڵایەتییە ئاڵۆزەكان.
– نموونەیەكی دیارە لە درێژەپێدانی كولتووری و شارستانی بە درێژایی ١٠٠٠٠ ساڵ.
سەرچاوەكان:
– هەڵكۆڵینەكانی زاگرۆس، زانكۆی تاران (٢٠٢٠–٢٠٢٣).
– گۆڤاری (Nature): جیناتی دانیشتوانی كۆن (٢٠٢٣).
– زانیاری دیجیتاڵی مۆزەخانەی بەریتانی.
– سیستەمی تۆماری نیشتمانیی شوێنەواریەكانی عێراق.
بە پشتبەستن بە شوێنی جوگرافی، بەڵگەی شوێنەواری و درێژەپێدانی كولتووری، دەتوانین بڵێین كە ئەم شوێنانە بە بەردەوامی بەشێكن لە خاكی مێژوویی كوردستان. ئەم ناوچانە نەك تەنیا لە ڕابردوودا بەڵكو تا ئەمڕۆش وەك بەشێك لە جوگرافیای كولتووری و مێژوویی نەتەوەی كورد ناسراون.
١. جوگرافیای مێژوویی كوردستان
كوردستان ناوچەیەكی شاخاوییە لە ناو زنجیرە چیاكانی زاگرۆس و تورۆس كە ئەمڕۆ لە چوار وڵاتی توركیا، ئێران، عێراق و سووریا بڵاوكراوەتەوە. سەرچاوە بەناوبانگەكانی وەك “Ethnic Groups of the Middle East and North Africa” (نووسینی Richard Tapper) و “The Kurds: A Contemporary Overview” ( نووسینی Philip G. Kreyenbroek و Stefan Sperl) سنوورە مێژووییەكانی كوردستانیان بە نزیكەیی دیاری كردووە.
هەموو شوێنەوارەكان كە لە توێژینەوەكەدا باسكراون (لە گۆبەكلیتەپە لە باكووری ڕۆژاوا تا زێویە لە ڕۆژهەڵات، و لە هەولێرەوە تا ڕەواندز) لە ناو ئەم سنوورە مێژووییەیانەدان.
٢. بەڵگەی شوێنەواری
لە كتێب و توێژینەوە ئەكادیمییەكانی شوێنەواری (وەك ئەپرەكانی “Robert Braidwood”، “Mehmet Özdoğan” و “Henri Limet”) بەوە ئاماژەدراوە كە چڕترین شوێنەواری پێش مێژوویی لە ناوچەی زاگرۆس و باكووری میزۆپۆتامیا (كە ناوەڕاستی كوردستانی ئەمڕۆیە) هەڵكەوتووە.
چەرمۆ (لە سلێمانیی ئێستا)، شانەدەر (لە چیای بەردەڵان)، و زێویە (لە سەقز)، هەموویان لەو ناوچانەن كە بە شێوەی سروشتی جیا نەبوونەتەوە لە كولتووری شاخنشینە زاگرۆسییەكان.
٣. درێژەپێدانی زمانی و كولتووری
زمانە پێش هیندو-ئەوروپییەكانی وەك “هۆریتی” كە لە ناوچەی هەولێر، كەركووك و نوزی تۆماركراون، لەگەڵ زۆرێك لە تایبەتمەندییە زمانی و كولتوورییەكانی شارستانیەتی شاخنشینە زاگرسییەكان هاوسەنگن.
نووسراوە ئاشوری و بابلییەكانی سەدەكانی ناوەڕاست باسی گەلەكانی وەك “گۆتی”، “لولوبی”، “كاسی” و “میتانی” دەكەن كە خاكیان لە هەمان ناوچەی كوردستانی ئەمڕۆ بووە و زۆرجار وەك باوانی كولتووری و زمانی كورد دادەنرێن (بە پشتبەستن بە لێكۆڵینەوەكانی “I.M. Diakonoff”، “Michael Roaf” و “David McDowall”).
٤. درێژەپێدانی نیشتەجێبوون و ڕەگەزی
نەخشە مێژووییەكانی عوسمانی و سەفەوی، هەروەها بەڵگەنامەكانی سەدەكانی ١٨ تا ٢٠ـی زایینی (وەك لە ئەرشیفی بەریتانی و گەشتنامەكانی ڕۆژهەڵاتناسان) هەمووی نیشانیدەدەن كە ئەم ناوچەیە لەلایەن گەلی كوردەوە بەڕێوەبردراوە و نیشتەجێبووە.
شارەكانی وەك هەولێر، مەهاباد و سلێمانی، كە ئەمڕۆش لە ناوەڕاستی خاكی كوردستان دان، مێژوویەكی هەزارەساڵەی نیشتەجێبوونی بەردەوامی كوردیان تۆماركردووە.
٥. ئەنجامی كۆتایی
لەبەرئەوەی:
– هەموو شوێنەوارە مێژووییە باسكراوەكان لە ناوچەی زاگرۆس و باكووری میزۆپۆتامیا (ناوەڕاستی مێژوویی كوردستان)ـدان؛
– بەڵگە شوێنەوارییەكان درێژەپێدانی كولتووریی ژیانی ئەم ناوچەیە بە درێژایی هەزارەها ساڵ نیشان دەدەن؛
– بەڵگەنامە مێژووییەكان بوونی ئەو گەلانە دەسەلمێنن كە وەك بنەچەی كورد دادەنرێن لە هەمان سنووردا؛
– زمان، كولتوور و ناسنامەی كوردی لەم ناوچانەدا تا ئەمڕۆ بەردەوامە؛
بۆیە دەتوانین بە پشتبەستن بە زانست و لۆژیك بڵیبین كە هەموو ئەم شوێنانە بەشێكن لە جوگرافیای شارستانیەتی كوردستان و تا ئەمڕۆ بە بەردەوام یان بە كەمترین جیابوونەوە لە سنووری مێژوویی نەتەوەی كورددا ماونەتەوە.