دانا شوانی ـ هەولێر
هێربه‌رت ماركۆزه له كتێبی مرۆڤی تاكڕه‌هه‌ندی به‌تایبه‌ت و به دیاریكراو له به‌شه‌كانی سه‌ره‌تا، بایه‌خێكی زۆری به زمان و كاریگه‌رییه‌كانی له بیناكردنی مرۆڤ داوه، له‌م پاژه‌دا به‌وردی به گه‌ڕانه‌وه بۆ كتێبه‌كه‌ى باسی په‌یوه‌ندی نێوان زمان و ته‌كنه‌لۆژیا و كۆمه‌ڵگه‌ى مۆدێرن ده‌كه‌ین، پاشان ئه‌و كاریگه‌رییانه‌ى زمان له بیناكردنی كه‌سایه‌تیی تاكه‌كان هه‌یه‌تی تاوتو ده‌كه‌ین. به‌ڵگه‌نه‌ویسته زمان هەڵگری که‌لتووری کۆمەڵگا و بونیاده‌كانیه‌تی و ئەو ماڵەیە کە بوونی مرۆڤ تێیدا نیشتەجێیە. بە بڕوای ماركۆزه، زمان مەرجێکی پێویستە بۆ چالاککردنی کاری نوێ، بۆ گەیشتن بە شۆڕشێک لە تێگەیشتن و هۆشیاریدا، هەروەها لە گەردوونی بەرجەستەدا. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە ئەقڵ و هۆشیاری و بیرکردنەوە و هەستەکان تەنیا توخمگەلێکی یەکگرتوون کە خود، واتە ئازادی پێکدەهێنن. ماركۆزه به وردی باسی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان زمان و توانای هونەری ده‌كات و پێی وایه كه هەستیاری نوێ بۆ هۆشیارکردنەوە و بەشداریکردن لە ڕزگارکردنی واقیعێکی ستەمکار و گەیشتن بە گۆڕانکاری و دامەزراندنی ئازادی پێویستی هه‌بوونی زمانێکی تازه‌یه، به‌تایبه‌ت زمانی دیالۆگ و مشتومڕ. هه‌روه‌ها ماركۆزه زمان بە گرنگترین ئامراز بۆ خستنەڕووی چەمکە فەلسەفییەکان دەزانێت و پێی وایه زمان ئامرازێکی گرنگە بۆ دەربڕینی چەمکە فەلسەفییەکان کە پێداویستییەکانی مرۆڤ بەدی دێنێت بۆ ئەوەی وەڵامی نەزانراوە فەلسەفییه‌كان بداتەوه.
پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ماركۆزه پێی وابوو ئەرکی فەلسەفە ڕەخنەگرتنە لەوەی کە هەیە و لەم بۆنەیەدا ماركۆزه لەگەڵ هەندێک لە فەیلەسوف و بیرمەندانی هاوچەرخەکانیدا بە فەیلەسوفی ڕەخنەگر و تیۆرییەکانیان وەک تیۆری ڕەخنەیی ناوزەد کراوە. ئامانجی سەرەکی ماركۆزه لە کتێبی «مرۆڤی تاكڕه‌هه‌ند»دا ئەوەیە مرۆڤێکی نوێ لە کۆمەڵگەیەکی نوێدا دروست بکات، مرۆڤێکی دوور لە هەژموون، بە شێوەیەک کە کاركردن لەسەر بنەمای پێویستی ڕاستەقینە ڕێکبخرێت، نەک پێویستیی ساختە، بەجۆرێک کەلوپەلی پێویست بەبێ هیچ سەپاندنێکی زیادە بەرهەم دەهێنرێن و دابەش دەکرێن. کاتێک کاتی دەوامی کرێکاران بۆ کەمترین ئاست کەم دەبێتەوە و پەروەردەیەکی گشتگیر و هەمەلایەنە فراوانتر دەبێت، ئەو کاتە دەتوانین هیوامان بە وەدیهاتنی پێشوەختەی کۆمەڵگایەکی ئازاد هەبێت.
لە ڕوانگەی ماركۆزه‌وە تەکنیک ڕاستییەکی مێژووییە کە ژیانی مرۆڤی گۆڕیوە. لە لایەک تەکنۆلۆژیا ڕۆڵی هەبووە لە زیادکردن و پەرەسەندنی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان و لە لایەکی دیکەشەوە، واقیعی بوونی مرۆڤی لە جیهاندا لەبیرکردووە. مەبەست لە تەکنەلۆژیا دابینکردنی پێداویستییەکانی مرۆڤ نییە، بەڵکو بیانوویەکە بۆ ئیستغلالکردن و کۆیلەکردنی مرۆڤەکان. ماركۆزه بەدیهێنانی شۆڕش لە کۆمەڵگە پیشەسازییە پێشکەوتووەکاندا بە دڵنیایی و پێویست دەزانێت. هەوڵی ئەم کۆمەڵگایانە لە سەرکوتکردنی ڕۆشنبیران و زمان و ڕەخساندنی هەلومەرجی ژیانێکی باشتر بۆ کەسانێک کە ئازادییان کەوتۆتە ژێر پەرەسەندنی تەکنەلۆژیاوە، بێهودەیە. ماركۆزه بڕوای بەوە نییە کە شۆڕشی داهاتوو لە گروپە کرێکارییەکانەوە بێت و بە بڕوای ئەو نابێت لە ئێستاوە کرێکاران و جووتیاران و گروپە ناوەندەکان وەک هێزی شۆڕشگێڕی کۆمەڵگە هەژمار بکرێن. لەبەرئەوەی ئەم گروپانە لە سیستەمی تەکنەلۆژییدا بەهایان دابەزیوە، هەروەها بەهۆی زیادبوونی کرێ و خۆشگوزەرانی ڕێژەیی، تەسلیم بوون و ئایدیاڵەکانیان لەدەستداوە.
بە بڕوای ئەو، گرووپە کرێکارییەکان لە کۆمەڵگای مۆدێرن دابەزێنراون و ناتوانن ببنە مایەی گۆڕانکاری و هیوای ئەم گۆڕانکارییە و گەیشتن بە کۆمەڵگایەکی ئازاد پەیوەستە بە گروپەکانی وەک بێکاران، خوێندکار، ڕەشپێستەکان و هتد، کە خۆراکیان پێدەدرێت لەگەڵ ئەم دۆخە و پێویستی ڕەتکردنەوە و لە ئینکاری ئەم دۆخە تێگەیشتوون. بەڵام ئەو ئەم هاوکاریانەی لە هەڵمەتە سیاسییەکاندا بە ئاراستەی دەوڵەمەندکردنی چەمکی کلاسیکی سۆسیالیزم لەبەرچاو دەگرت و نەک هەڵوەشاندنەوەی.
بە بڕوای ماركۆزه، وتنی ئەوەی مرۆڤ غەریزەی سەرەتایی هەیە، مانای ئەوە نییە کە ناتوانێت بگۆڕێت. ماركۆزه ده‌ڵێت کاتێک باسی سروشتی مرۆڤ دەکەم مەبەستم ئەو سروشتەیە کە دەتوانێت مرۆڤ بگۆڕێت بۆ کەسی تەواو. ئەگەر غەریزە سەرەتاییەکان جێگیر بن، مانای ئەوە نییە کە غەریزەی ژیان و مردن لە ململانێدان، ئەو فۆرمانەی کە ئەم ململانێیە دەیگرێتەبەر، ناتوانرێت لە ڕوانگەی مێژوویی و کۆمەڵایەتییەوە بگۆڕدرێن. تەنانەت فرۆید دەیگوت چەند ساتێک هەیە هێزی تێکدەر دەبێتە ئه‌ركی هێزی شەهوەت (خۆشەویستی) و ئەمەش لە ڕاستیدا گۆڕانکارییە لە غەریزە سروشتییەکان و شتێک نییە کە من دروستم کردبێت. بۆیە ڕاست نییە بڵێین فرۆید سروشتی نەگۆڕی مرۆڤی پشتڕاست کردەوە. بە بڕوای ماركۆزه، ئەگەر ئێمە بەدوای مرۆڤێكی نوێدا نەگەڕێین، ئەوا بۆچی پێویستمان بە شۆڕش هەیە؟ من هەرگیز کێشەکەم بەم شێوەیە نەبینیوە، بۆچی بیبینم؟ بێگومان مرۆڤی نوێ و ئەو شێوازەی مارکس دەیبینێت، بابەتی سەرەکی شۆڕشە: ئەوەی شۆڕشی بۆرژوازی بەدوایدا نییە.
لە لایەکی ترەوە زمانی ڕیکلام کە لە بنەڕەتدا ڕۆڵی بەرەنگاربوونەوەی هەر جۆرە سنووردارکردن و چاودێرییەک لە ژیانی مرۆڤدا هەبووە، خۆی بووەتە یەکێک لە هۆکارەکانی دەستوەردان و کاریگەری لە ژیانی مرۆڤەکاندا. ئەرکی ڕیکلام لە بنەڕەتدا ڕێنماییکردن و ڕاوێژکردن یان ئاگادارکردنەوە و هوشیاركردنه‌وه‌یه، هەربۆیە ڕیکلام ئازادی هەڵبژاردن ده‌خاته ڕوو، شەڕ لەگەڵ ئازادی مرۆڤدا ناکات، لەکاتێکدا لە کۆمەڵگا پیشەسازییەکاندا، ڕۆڵی تەواو پێچەوانەی هەیە. بە بڕوای ماركۆزه، پڕوپاگەندەی ئەمڕۆ بە دوای ناسینی ڕاست لە هەڵە و ڕاستی لە هەڵە ناگەڕێتەوە، بەڵکو بە شێوەیەکی كه‌سییانه ئەوەی کە دەیەوێت وەک ڕاستی یان هەڵە قبوڵ دەکەن و بەو مانایەی کە دەرفەتی بیرکردنەوە بە خەڵک نادات، به قسه ئایینییه‌كان و سیحر ده‌چێت. ڕیکلامی بازرگانی کاریگەری لەسەر کوالیتی تێڕوانینی سیاسی خەڵک هەیە. ڕیکلامی قازانجویست بریتییە لە تێڕوانینی دەرەکیی جیهانێکی تاکڕەهەندی کە تیایدا کەرامەتی مرۆڤ لەبیر دەکرێت و خراپەکان وەک چاکە و چاکەکان وەک خراپ پێشکەش دەکرێن، بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت ڕۆڵی سەپێنراوی خۆی لە هەلومەرجێکی لەباردا بەجێبهێنێت. گونجاندنی تاک لەگەڵ کۆمەڵگادا ئەو ڕۆڵەیە کە ڕیکلامەکان بۆ ڕاگرتنی زانینی خەڵک لە سنووری واقیعی هەبوودا وەریگرتووە.
خۆشگوزەرانی ڕێژەیی کرێکاران لەم کۆمەڵگایانەدا، بە تایبەت ئەگەر سپیپێست بن، بە تێڕوانینی کۆنەپەرستانە و ڕەگەزپەرستانەی خۆیان، کەرەستەیەکی باش نین بۆ شۆڕشی چینی کرێکار. ماركۆزه هاوسۆزی ئەم جۆرە گروپە کۆمەڵایەتییانە بوو، بەڵام زیاتر لەبەر ئەوەی بەدەست هۆشیاریی ساختە و کرێکارییەوە دەناڵێنن و هەوڵدەدەن ئەو پێداویستیانە تێر بکەن کە لەلایەن ماس میدیا و ڕێکخراوەکانی ڕیکلامی بازرگانییەوە بۆیان دروستکراوە، بۆ بەرژەوەندی ئابوورییەک کە لەڕادەبەدەر ماتریالیست و نامرۆڤانه‌یه. لەم دنیایەدا، زمانی باو زمانێک نییە بۆ شاردنەوەی ئەو دژایەتییانە، بە ئاشتی لەگەڵ یەکتر، وشە و چەمکگەلێک کە پێچەوانەی یەکترن بەکار بهێنێت. هونەر لەم کۆمەڵگایەدا چیتر بە واقیعەوە گرێدراو نییە و پەیوەندییە سێکسییەکان له ڕووی ئاستباڵا نابن و ناچنە ژێر گریمانە و چه‌پاندنی ئازادی و ئۆتۆنۆمی مرۆڤەکانەوە، هەروەها پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەش لە ئازادیی ئەو پەیوەندییانەدا ڕێکدەخرێن. لەم جیهانەدا، تەکنەلۆژیا بۆ دابینکردنی پێداویستییە ژیانی و ڕاستەقینەکانی مرۆڤ بەردەست دەبێت. لە ڕێگای ئەم گۆڕانکارییانەوە ئازادی وەک بەرزترین بەها ڕێزی لێدەگیرێت و جارێکی تر بەختەوەری دێته‌كایه‌وه.
وێڕای ئه‌وه‌ش، ماركۆزه دەڵێت، «من تۆمەتبارکراوم بەوەی کە بانگه‌شه‌ى ئەوە دەکەم کە چینی کرێکار چیتر ئه‌كته‌ر و نوێنه‌رێكی شۆڕشگێڕ نییە». بێگومان ئەمە دڵی منە، ئەوەی من گوتوومە ئەوەیە کە ئەمڕۆ چینی کرێکار لە ئەمریکا چیتر ئەکتەرێکی شۆڕشگێڕ نییە. ئەمە لەلایەن منەوە ڕەخنە نییە، بەڵکو وەک باوەڕم وایە تەنها خستنه‌ڕووی ڕاستییەکە. دیسان دەبێ بڵێم بارودۆخی فەرەنسا و ئیتالیا زۆر جیاوازە لەو وڵاتانەی کە نەریتی کرێکاری تیایدا بەهێزە، هێشتا ئاستی ژیان نەگەیشتووەتە ئاستی ئەمریکا و هەر لەبەر ئەم هۆکارەش دەسەڵاتی یاخیبووی چینی کرێکار زۆر بەهێزترە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.
بە بڕوای ماركۆزه، چاکسازییەکان دەتوانرێت تاقی بکرێنەوە و ته‌نانه‌ت دەبێ تاقی بکرێنەوە. پێویستە هەموو شتێک کە بتوانێت هەژاری و بێبەشی و خنکاندن له ناوبات، تاقی بکرێتەوە، بەڵام ئیستغلالکردن و چه‌پاندن سەر بە جەوهەری بەرهەمهێنانی سەرمایەدارییە، هەروەک چۆن شەڕ و چڕبوونەوەی دەسەڵاتی ئابووری سەر بە جەوهەری بەرهەمهێنانی سەرمایەدارییە، بەڵام ئەمە بەو مانایەیە کە درەنگ یان زوو دەگاتە خاڵێک کە چاکسازییەکان لەگەڵ سنووری سیستەمی هەبوودا بەریەک بکەون، کە جێبەجێکردنی چاکسازییەکان ڕەگی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری دەبڕێت، واتە قازانجه‌كانیان. ئەمە ئەو خاڵەیە کە سیستەم بەرگری لە خۆی دەکات لە بەرامبەر چاکسازییەکان، دەبێت بەرگری لە خۆی بکات بۆ مانەوەی خۆی، دواتر پرسیارێک دێتە پێشەوە: ئایا شۆڕش ڕووده‌دات؟، هه‌روه‌ها ماركۆزه له په‌یوه‌ندی نێوان پێویستییه ماددی و ناماددییه‌كانی مرۆڤ بۆچوونێكی كاریگه‌ریی هه‌یه و پێی وایه ئۆتۆمبێل، ته‌له‌فزیۆن و پێداویستییه‌كانی ماڵ، له خودی خۆیاندا چه‌پێنه‌ر نیین، به‌ڵام ئه‌م به‌رهه‌مانه به‌گوێره‌ى ئاڵوگۆڕكردن دروست ده‌كرێن و ده‌بنه به‌شێكی دانه‌بڕاو له ژیانی مرۆڤ، بۆیه خه‌ڵكان ناچارن به‌شێك له بوونی خۆیان بكڕن، له‌م ڕووه‌وه په‌یوه‌ندی نێوان كه‌لوپه‌ل و كاڵاكان و مرۆڤ دروست ده‌بێت(Marcuse, 2001: 158)
نه‌ك هه‌ر ئه‌وه، به‌ڵكو ماركۆزه له كتێبی (گوتارێك له‌باره‌ى ڕزگاریی) بۆ ڕزگاربوونی مرۆڤ له نامۆبوون باس له دوو جۆره شۆڕش ده‌كات ئه‌وانیش: شۆڕشی عه‌قڵی و شۆڕشی بونیادییه. ئه‌و پێی وایه كۆمه‌ڵگه‌ى جێگیر و سه‌قامگیر، ئامرازێكی عه‌قڵی و فیكری یه‌كسان بۆ ته‌واوی ئه‌ندامه‌كانی خۆی ده‌سته‌به‌ر ده‌كات و كۆمه‌ڵگه، ئه‌زموونی یه‌كسان بۆ هه‌مووان ده‌خاته‌به‌رده‌ست. له ئاكامدا، یاخیبوانیشی ئه‌مرۆ ده‌یانه‌وێ به‌شێوه‌یه‌كی تازه له شته تازه‌كان بڕوانن و ببیستن و هه‌ست پێ بكه‌ن(ماركوزه، 2001: 49).
بۆیه دواجار ده‌توانین بڵێین په‌یوه‌ندی زمان و بوونی مرۆیی، په‌یوه‌ندییه‌كی دوولایه‌نه‌یه، هه‌ر چه‌نده دنیای به‌رهه‌مهێنان و چه‌پاندنه‌كانی سیسته‌می سه‌رمایه‌داری و قه‌تیسبوونی مرۆڤ له نێو به‌رداشتی تێركردنیی پێویستییه ماددی و ناماددییه‌كان، كاریگه‌ریی زۆر له‌سه‌ر كه‌سایه‌تیی مرۆڤ داناوه، به‌ڵام هیشتا نابێ ئه‌وه‌مان له بیر بچێت كه زمان كۆڵه‌كه و بناغه‌كه‌ى ئه‌و په‌یوه‌ندییه كه ده‌كرێ ببێته سه‌ره‌تای كرده‌یه‌كی شۆڕشگێڕانه.