بەشی یەكەم
هەر لە دەستپێكی مێژووەوە تا ئێستا، شەڕ بابەت و پرسێكی گرنگی ئەدەبیات بووە و بەرهەمی وەك (ئیلیادە ـ Iliad )ی (هۆمێر ـ Homer ) كە باسی گەمارۆ ئەفسانەییەكەی (ترۆی/ تروادە ـ Troy ) لە لایەن یۆنانییەكانەوە دەكات و، بەرهەمی (گۆرانیی ڕۆلاند* ـ Song of Roland) كە مەرگی (فرانک ڕۆلاند ـ Frankish Roland) و هەموو قارەمانەكانی لە (ڕۆنسیڤۆكس ـ Roncevaux) و تۆڵەسەندنەوەی (چارلیماگن ـ Charlemagne) وێنا دەكات و بەرهەمی (ئۆرشەلیم درا بە دەستەوە ـ Jerusalem Delivered) لە زنجیرە بەرهەمە جەنگییەكانی (تۆرکواتۆ تاسوو ـ Torquato Tasso)ن.
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا، لە سەردەمی نوێ، جەنگ بە گەورەبوونی سوپا و چەكی وێرانكەر و تۆقێنەر، جوامێری و كونجكۆڵ و دلێریی خۆی لەدەست داوە و چیتر قسە لەبارەی شەڕی ڕووبەڕوو و تاك بە تاك لە نێو ئەدەبیات ناكرێت.
نووسەران لە نێوەڕاستی سەدەی نۆزدەیەم، كاریگەریی وێرانكەرانەی جەنگیان بۆ ئێمەی خوێنەر وێنا كرد. (سیتڤان كران ـ Stephen Crane) لە (مەدالیای سووری بوێری ـ the red badge of courage)، یەكەمین نووسەر بوو كە جەنگی بە شێوەیەكی زۆر ڕاستەقینە نیشان دا. بەر لە ئەویش، (لیۆ تۆڵستۆی ـ Leo Tolstoy)، بە (شەڕ و ئاشتی ـ War and Peace) و (ئەمیل زۆلا ـ Emile Zola)ی و (گی دوو مووپاسان ـ Guy de Maupassant) بە بەرهەم و خوێندنەوەكانیان لەسەر جەنگ، باسی جەنگی (فرانکۆ ـ پڕۆسی***)ـیان كرد.
یەکەم شەڕی جیهانی (1914 ـ 1918)، وێرانكەرترین شەڕ لە مێژوو، ئاڵۆزی و هەرج و مەرجی گەورەی كۆمەڵایەتی و دەروونی دروست كرد و لقێكی نوێش لە ئەدەبیات لەدایك بوو كە وێناكردنی تۆقین و كوشتن و بڕین و بێبەزەیی سەرچاوەگرتوو لە جەنگ و ڕەنج و ئازاری جەستەیی و دەروونی سەربازەكان، فەزای دژەجەنگی بەرهەم هێنا.
دەتوانین لەم لق و ژانرەی ئەدەبیاتدا ناوی چەندین بەرهەم لەسەر جەنگی جیهانی یەكەم ناو بەرین وەك: شانۆنامەی (لیلوولی ـ Liluli)، بەرهەمی نیوە تۆبیۆگرافیی (ڕۆمان ڕۆڵاند ـ Romain Rolland) بە ناوی (كلێرامبۆڵت ـ Clerambault)، (ماڵی خەم ـ Heartbreak House)ی (جۆرج بێرنارد شۆ ـ George Bernard Shaw)، (لە ژێر ئاگر ـ Under fire)ـی (هێنری باربۆس ـ Henri Barbusse)، (جێرێمایا ـ Jeremiah)ی (ستیفان زویگ ـ Stefan Zweig) و (هینكەمان ـ Hinkemann)ـی (ئێرنێست تۆلێر ـ Ernst Toller).
كۆمەڵە شیعرەكانی (سیگفرید ساسۆن ـ Siegfried Sassoon) و (ویلفرێد ئۆون ـ Wilfred Owen) و (پیاوان لە جەنگ ـ Men in War)ی (ئاندریاس لاتسكۆ ـ Andreas Latzko)، شانۆنامەی (تەرزەزاڵ ـ Coward ) لە نووسینی (هـ.ڕ. لێندێرمان ـ H.R Lenderman)، (نەناسراو ـ Anonymous) لە (سامرست موگام ـ Somerset Maugham)، (ژووری گەورە ـ The Enormous Room) لە نووسینی (ئیدوارد ئیستیلنی كامینگز ـ E. E. Cummings)، (سێ سەرباز ـ Three Soldiers)ی بەرهەمی (جان دۆس پاسووس ـ John Dos Passos)، شانۆنامەی (بەهای شانازی ـ The Price of Honor) لە نووسینی (لارنس ستالینگز ـ L. Stallings) و (ماكسول ئەندرسۆن ـ Maxwell Anderson)، (ماڵئاوایی لەگەڵ چەك ـ A Farewell to Arms) و (بۆ كێ زەنگەكان لێدەدرێن؟ ـ For Whom the Bell Tolls)ـی (ئێرنێست هەمینگوای ـ Ernest Miller Hemingway)، شانۆنامەی (كۆتایی سەفەرێك ـ Journey’s End) لە نووسینی (ڕۆبێرت سیدریك شەریف ـ Robert Cedric Sherriff)، (ڕووداوەكانی كاپیتان گریشا ـ The Case of Sergeant Grischa) لە (ئاڕنۆڵد زیواگ ـ Arnold Zweig)، (لە بەرەی ڕۆژئاوا هەواڵ نییە ـ All Quiet on the Western Front) لە نووسینی (ئیرش ماریا ڕیمارك ـ Erich Maria Remarque)، (وەسیەتنامەی جەحێڵ ـ Testament of Youth) لە (ڤێرا بریتین ـ Vera Brittain)، هەموو ئەم بابەتانە باسی جەنگ دەكەن. ئەم بەرهەمانە لە نێوان ساڵانی 1920 تا سەرەتای 1930 نێوبانگێكی گەورەیان هەبوو و كاریگەریی گەورەیان لەسەر جووڵانەوە چاكسازیخوازەكانی ئەوكاتی هەبوو.
بەرهەمگەلێكی ئەدەبیی وەك (زەنگەكان بۆ كێ لێدەدرێن؟) و شانۆنامەی (چیتر شەو بوونی نابێت ـ There Shall Be No Night)ی (ڕابێرت شروود ـ Robert E. Sherwood) و (مانگ ئاوا بوو ـ The Moon Is Down) لە نووسینی (جۆن ستینباك ـ John Steinbeck) و )لە هەموو شەوەكە ـ All night long) لە نووسینی (ڕسكینی كاڵدوێڵ ـ Erskine Caldwell ) لە جەنگی نێوخۆیی ئیسپانیا (1939 ـ 1943) و جەنگی جیهانی دووەم لە ساڵەكانی سەرەتای (1939 ـ 1943) سەرچاوەیان گرتووە و كەم و زۆر باسی جەنگیان كردووە، بەڵام بە گشتی و زۆر، كاریگەریی دەروونیی جەنگیان لە سەر قارەمان و كەسایەتییەكانی چیرۆكەكان نیشان نەداوە.
(لە بەرەی ڕۆژئاوا هەواڵ نییە)ی (ئیرش ماریا ڕیمارك)، نووسەر باسی جەنگ و كاولكارییەكانی كردووە و ترس و تۆقینی جەنگی وێنا كردووە. توانا و هێزی ڕیالیستیی ئەم ڕۆمانە، لە جەنگدا خۆی مەڵاس داوە. شێوازە ژوورناڵیستییەكەی، كە بە شێوەی حیكایەت دەگێڕدرێتەوە، وا لە دەقەكە دەكات لای خوێنەرەوە پەسەند بێت و زوو وەریبگرێت. جێگەی باسە ڕیمارك خۆی كۆنە سەرباز بووە و ئەو دۆزەخەی بینیوە كە جەنگ درووستی كردووە.
(پۆل بۆمێر)ی گێڕەرەوە ئەڵمانییەكەی چیرۆكەكەی ڕیمارگ دەڵێت: “ئێمە فێر بووینە دوگمەیەكی درەوشاوە بە گرنگتر هەژمار بكەین لە چوار دانە كتێبی شۆپنهاوەر”.
پۆل بۆمێر و هاوسەفەرەكانی واتە (مۆلێر وراج)، (كیمریچ) و (یادنس) و (ئالبێرت كرووپ) هەموویان بەر لە واژۆكردنی كۆتاییهاتنی جەنگ، باسی نەبوونی خۆشەویستی و نەفرەت لە جەنگ دەكەن. چیرۆكەكە بە ڕووداوگەلی تۆقێنەر لە بن ئاگر و لە نێو سەنگەرەكان، لە فەزایەكی تێكەڵاو لە ترس و هیوا دەچێتە پێشەوە كە ئەمەش خۆی كابووس و مۆتەكەی جەنگمان بۆ دەردەخات. وردە وردە، ڕووناكی و هیوای ژیان پاش كۆتاییهاتنی جەنگ و خەونی دونیایەكی باشتر كە سەربازەكان بەردەوام لە نێو چیرۆكەكە باسی لێوە دەكەن، لەگەڵ دیمەنی ئازارێكی نەپساوە و كۆمەڵكوژیی بەردەوام، كەم و كاڵ دەبێتەوە تا دواجار پۆل دوای كۆتاییهاتنی جەنگ ودەگەڕێتەوە بۆ ژیانە وێرانكراوەكەی كە دایكی تووشی شێرپەنجە بووە و هەر ئەمەش لە پێی دەخات. ئەمەش خۆی بە شێوەیەكی سیمبولیك سەربازەكە دەبەستێتەوە بە ژیانێكی پڕ ئازار و مەینەتییەوە.
دوای ئەوەی ڕێمارك بە بڵاوكردنەوەی ئەم كتێبە لە ساڵی 1929 ناوبانگێكی گەورە بەدەست دەهێنێت، ڕۆژنامەیەكی دەستەڕاستی ئەڵمانیای نازی، بە دژایەتیكردنی دەسەڵات تۆمەتباری دەكات و ئەمەش ناچاری جەكات ڕا بكات بۆ سویسرا، بەڵام لە كاتی جەنگی جیهانی دووەم دەچێتە ئەمریكا و لەوێ كتێبە پڕفرۆشەكەی خۆی (كەوانی سەركەوتن ـ Arch of Triumph) دەنووسێت كە تێیدا باسی چارەنووسی پەنابەرانی هەڵاتوو لە دەست هیتلەر لە پاریس دەكات.
(سێ سەرباز)ەكەی جان دۆس پاسووس لە ساڵی 1921، كتێبێكی تایبەت بە دەنگە و تیایدا بە توندی دژی جەنگی جیهانی یەكەم دەوەستێتەوە. لەم ڕۆمانەدا، (دان فیوزلی)، فەرماندەیەكی لەخۆبایی و جەحێڵە كە بێسوود هەوڵ دەدات لێهاتوویی و شایستەیی خۆی نیشان بدات. كریستۆفیڵد كەسێكی ئارام و ئاشتیخوازە كە لە گەرمەی شەڕدا سەربازێكی دوژمن دەكوژێت. جۆن ئاندرۆز، مۆسیقارێكی هەستیارە كە دەیەوێت ببێتە ئاوازدانەرێكی بەناوبانگ.
ئەم ڕۆمانە، وەك (مەدالیای سووری ئازایەتی)ـیی ستیڤان كران، ئەفسانەی سەرنجڕاكێشی و شانازی لە جەنگدا پووچەڵ دەكاتەوە و ڕاستییە دڕندانە و بێبەزەییانەكەی ئاشكرا دەكات. پاڵەوانەكەی هەروەك پاڵەوانەكانی نێو ڕۆمانی (مەدالیای سووری ئازایەتی)، لە ترسان ڕادەكات و دواتر لووتبەرزانە دەگەڕێتەوە نێو ڕەوتەكە. كاریگەریی جەنگی جیهانی لەسەر سێ كەسایەتییەكەی چیرۆكەكە جێی سەرنج و تێڕامانە، چونكە كەسایەتی جیاوازیان هەیە:
یەكەمیان: دان فیوزلیی ئیتاڵی ـ ئەمریكییە و پەیڕەوی كڵێسای ئینگلیزییە و عەوداڵی نێوبانگ و پلەوپایەیە.
دووەمیان: كریستۆفیڵد، جووتیارێكە لە ئیندیانا كە ڕق و نەفرەتی لە جەنگ هەیە و لە دڕندایەتییەكەی تۆقیوە و هەستێكی یاخیبووانەی هەیە.
سێیەمیان: هاوڕێكەی واتە ئەندرۆز، دەرچووی زانكۆی هارڤارد و كەسێكی گۆشەگیر و زۆر هەستیارە كە ئاواتەخوازە ببێتە ئاوازدانەر. ئەویش ڕقی لە جەنگە، بەڵام ناتوانێت لە هەیەجانەكانی ڕزگاری بێت. لە كۆتاییدا هەڵدێت و دەچێت بۆ پاریس تا فێری مۆسیقا بێت، بەڵام بەهۆی نەبوونی پاسپۆرتەوە دەستبەسەر دەكرێت و دەینێرن بۆ سەربازگەیەك بۆ كاری زۆرەملێ، لەوێش ڕادەكات و تووشی كۆمەڵێك هەڵاتوو دەبێت كە كریستۆفیڵدیشیان لەگەڵە. ئەندرۆز ماوەیەك دەتوانێت خۆی بشارێتەوە و خەریكی ئاوازدانان بێت و سەمفۆنیایەكیش دادەنێت، بەڵام سەرەنجام دووبارە دەستگیر دەكرێتەوە و دەدرێتە بەر گوولە.
(هێنری باربووسە ـ Henri Barbusse) (1874-1935) ڕۆماننووسی فەرەنسی لە ڕۆمانی (لە ژێر ئاگر ـ Under Fire)، یەكەم نووسەرە كە شكۆ و شانازی لە جەنگ دادەماڵێت. لای ئەو، جەنگ لە سەنگەرەكان چیرۆكی پاڵەوانێكە لە نێو قوڕ و چڵپاو و ئەسپێ و مەرگ. كەسایەتییەكان نە بیركردنەوەیەكی دروستیان هەیە و نە هەڵەكان دەببینن، بەڵام سوورن لەسەر وێرانكردن و لەنێوبردن. زۆربەیان، جەوهەری جەنگ لە كوشتنی ئەڵمانییەكاندا دەبیننەوە، بەڵام دوژمنەكانیشیان وەك خۆیان بە خەڵكێك دەزانن كە مافی ژیانیان هەیە. (لە ژێر ئاگر) پلانێكی دیاریكراوی نییە، تەنها زنجیرەیەك ڕووداوی پەیوەست بە جەنگ وێنا دەكات.