و: شۆڕش غەفووری
ئەم بابەتە پێشەكیی وتارێكی دوریس لسینگ (Doris Lessing)ـی براوەی خەڵاتی نۆبێڵی ئەدەبیاتە كە لە ساڵی 2007ی زایینی نووسیبوی بۆ ڕێبەری ئەدەبیاتی ئینگلیزیی كامبرێج، (The Cambridge guide to literature in English).
ئەم كتێبە (مەبەستی ڕێبەری ئەدەبیاتی ئینگلیزیی كامبرێجە)، چاپی نوێی فەرهەنگێكە كە نزیكەی بیست ساڵ پێش و لە لایەن زانكۆی كامبرێجەوە چاپ و بڵاو كرایەوە و ماوەیەك لەوەپێش كامڵتر و نوێتر و بە سەرپەرشتیی یان ئۆزبی (Ian Ousby) چاپ بوو، كتێبێكی یەك بەرگی بەڵام ئەستوور و قەبە كە بابەتی جیاواز و هەمەڕەنگی لە ئەدەبیاتی كلاسیك و ئەوڕۆی بەریتانیا و وڵاتانی ئینگلیزیی زمانی لەخۆ گرتووە. كارێكی پڕ لە شانازییە كە داوا لە كەسێك بكرێت پێشەكییەك بنووسێت بۆ كتێبێكی سەرچاوەیی وەك ڕێبەری كامبرێج كە كاریگەرییەكی گەورە و فراوانی هەیە. ئەدەبیات بۆ من هەمیشە و لە زۆر ڕووەوە خۆشەویست و جێگەی بڕوا بووە. ئەدەبیات ڕەهەندگەلێكی هەیە كە ئێمە زۆر بە سەرەتایییان هەژمار دەكەین و زۆر بە كەمی سەرنجیان دەدەینێ. بۆ ڕوونكردنەوەی یەكێك لە سەرنجڕاكێشییەكانی ئەم ڕەهەندانە، دەمەوێت لێرەدا بە كورتی لەمەڕ لەپێشینەبوون و باڵایی بەرهەمێك بەسەر بەرهەمێكی دیكەوە قسە بكەم، كارێك كە لەم ڕۆژانەدا ئەنجامدانی زۆر مەترسیدارە، واتە لە سەردەمێك كە ڕەخنەی زۆر لە پرسی باڵابوون بە گشتی دەگرن.
لەم دواییانەدا لە وتارێكی درێژی ڕۆژنامەیەكی بەنێوبانگ، گلەیی ئەوە كرابوو كە “ڕۆمانە ڕۆمانتیكەكان” دەبێت بە تەواوی وەلا بنرێن و ـ سەرنج بدەنە ئەمە ـ بانگەشەی ئەوەی تێدا كرابوو ئەم قسەیە نالۆجیكییە چونكە (خوشكانی بڕۆنتێ ـ The Bronte Sisters)ـێش ڕۆمانی ڕۆمانتیكیان نووسیوە و (ئانا كارنینا ـ Anna Karenina)یش ڕۆمانێكی ڕۆمانتیكە.
بەر لە خوێندنەوەی ئەو وتارە، هەرگیز بیرم لەم بابەتە نەكردبووەوە، ڕەنگە كەسانێك هەبن لە ڕاستیدا نەتوانن جیاوازی لە نێوان ئانا كارنینا و ئەو زەمەن و دەقانە بكەن كە بە فۆرمووڵ و تەكنیكی ڕۆمانسی و ئیحساسی دەنووسرێن و لێیان تێبگەن. هەڵبەت چاكسازانی سیاسی، ئینكاری لە بوونی باڵایی و پێشینەبوون دەكەن، بەڵام سیاسەت هەردەم بە ڕەهەندگەلێكی لۆجیكی ئاراستە دەكرێت كە لە ژیان و ئەقڵی سەلیم جیا و لادەرانەیە، بەڵام من پابەندم بە عەقیدە و بڕوای خۆم لەوەی كە زۆر و زەوەندن ئەو كەسانەی دەتوانن ڕۆمانی باش لە هی خراپ جیا بكەنەوە و دەتوانم ڕاشكاوانە و بێ ترس ئەوە بڵێم كە باڵانوێنیی ئەدەبیات چێژی سەرەكی موتاڵا و خوێندنەوەیە، بەڵام چێژێكی تریش ئەوەیە كە مرۆڤ چلۆن دەتوانێت لە ڕۆمان و چیرۆكێك، زانیاری بەدەست بهێنێت.
ئەدەبیات، نەخشەی دونیامان بۆ دەكێشێت و دەكەوێتە شەنوكەوی ئەو شتانەی ئێمە لە وتار و ڕۆژنامە و ڕاپۆرتە میدیایی و تەلەڤزیۆنەكان دەستمان دەكەوێت و وێنایەكمان لەپێش چاو دروست دەكات وەك خودی دونیا، ڕووكار و بەرچاوگەیەكی تەواو دەوڵەمەند و ڕەنگاڵەییە كە دەتوانین هەركاتێك بمانەوێت گەشتی تێدا بكەین، ڕێبەر و گەشتیارگەلێك لە دونیاگەلیی خەیاڵی كە ئاوێنەی دونیا ڕاستەقینەكانن.
باشە ئێمە بەر لە درەوشانەوەی ئەم دواییانەی ڕۆمانە سەرنجڕاكێشەكانی ئەمریكای باشوور كە زۆربەیان وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی ئینگلیزی، چ شتێكمان لەبارەی ئیحساس، زەوق و سەلیقە و ڕەنگ و بۆن و فەزای ئەمریكای باشووور دەزانی؟ یا لەبارەی ئەفریقاوە چمان دەزانی تا ئەو كاتەی ڕۆمانی نووسەرە ئەفریقییەكان وەرگێڕدران و ئەمبەرو و ئەوبەری ئەوروپایان داگیر كرد؟ نەیجیریا، غینیا، كینیا، سۆماڵ، زیمبابوە، ئەفریقای باشوور، هەموویان بۆ چوونە نێو دەروون و كرۆكیان بانگهێشتمان دەكەن، چونكە نووسەران لە خانەخوێ و میواندار دەچن: وەرە و پشكدار بە لەگەڵ ئەوەی كە هەیە.
لەم دوو دەیەی دوایی، هەركاتێك چووبینە كەنەدا، هەستمان كردووە لە وڵاتی خۆمانین. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا، هەمیشە بەشێك بووە لە سەرزەوینی ئەدەبیی ئێمە، لە ڕووی زمانیشەوە ـ هەرچەندە بەخێرایی گەشە دەكات ـ یەكێك بووە لە خزمەكانی خۆمان.
گریمانەی ئەوەی ئەگەر ڕۆماننووس یا حیكایەتخوانێك نەبوایە، ئەوا دید و تێڕوانینی ئێمە لە بارەی جیهانەوە چڵۆن دەبوو، وێناكردنێكی گاڵتەئامێزانەیە. وەك نیوە تاریكەكەی دیكەی مانگە، یا وەك بنی زەریاكانە كە ماسیگەلێكی نەناسراوی تێدا دەژین، یا ڕاپۆرتگەلێك لە سەرزەوینە كەشفنەكراوەكان كە بە پێی تێگەیشتن لە نەخشتەی جوگرافی، “تیایدا دێو و بوونەوەری زەبەلاحی تێدا دەژین”.
ئەدەبیات، هەموومانی كردووەتە خزم و كەسوكاری یەكتری، چونكە هەر چیرۆكێك بۆخۆی سەرگوزەشتەی خەڵكانێكە كە تەنیا شێوە یا (ڤاریاسۆن ـ variation)ـی دەروونی یا تێم و بابەتی مرۆییان لە ئێمە جیاوازە.
بێ كونجكۆڵی و دەستكەوتی نووسەران، ئێمە نایانناسین. كاتێك چوومە بەڕازیل و لەناكاو لێشاوێك پەپوولەی ناخۆجێی بەقەدرا باڵندە ماسیخۆرەكان دەوریان دام و منداڵەكان دەستیان كرد بە چەپڵەڕێزان و سەما، كاتێك لە لەندەن كچێكی ڕەشپێستم بینی كە تەنیا بە هۆی مەرگی براكەیەوە لە كارەساتی ئۆتۆمبێل توانی خوێندنەكەی تەواو بكات، كاتێك كە لە كەنەدا تووشی ژنێك بووم خەمی دڵی كردبووە بەستەڵەك چونكە منداڵە ناشەرعیەكەیان وەك منداڵێكی هەڵگیراوە لێ ستاندبووەوە، كاتێك لە یەكێك لە شارەكانی ئەیرلەندا ژنێكی بەساڵاچووم لە گۆشەیەكی هۆتێلێك بە تاقی تەنیا بینی كە ڕووخساری لە كەسێكی مەشرووبخۆری كحولی دەچوو و قووم قووم مەشرووبی شیرینی دەخواردەوە و لە هەمان حاڵدا چاوەكانی لێوڕێژ بوون لە ڕووناكییەك كە یەك دونیا تایبەتمەندیی سەرشێتانەی تێدا بوو ـ بۆیە لەودەمەدا توانیم بە خۆم بڵێم “ئەها.. تۆ لێرە دانیشتووی و زۆر باش دەتناسم، تۆ بەشێكی لە دونیای دەروون و نێواخنی من، من چارەنووس و سەربردەی تۆم خوێندووەتەوە”.
كاتێك ڕۆمانێك دەخوێنمەوە و چێژ وەردەگرم لەو بەهرە بەكاربراوەكانی نێوی و لە بەشە باڵاكانی ئەدەب ـ گەڵاڵەكەی، گرێ و گۆڵەكانی، تانە و بەزمەسات و مەتەڵەك و تێڕوانینەكانی ـ بە خۆم دەڵێم “خوولەكێك ددان بە خۆتدا بگرە، لەوە دەچێت ئێرە ناوچەیەك بێت لە دونیا (یا لە كۆمەڵگە یا لە دەروونناسیییەك) كە من پێشتر تیایدا نەبوومە و نەژیاوم”.
ئەگەر بتوانم بڵێم “هیچ ڕەفتارێكی مرۆیی نییە بۆ من بێگانە و نامۆ بێت”، ڕەنگە لەبەر ئەوە بێت كە ئێمە لە ڕێگەی ئەدەبیاتەوە ئاشنای هەموو ئەمانە بووین.