خوسرەو جاف
دیزاینەر و ئەنجامدەری پەیكەری ئازادی، كە لەناو ئۆقیانووسیكی ئەتڵەسیدا لە دوورگەیەكی بچكۆڵانەی ڕووبەڕووی شار زلزەلامی نیۆرك مەشخەڵ بەدەست شانازیی دەفرۆشێتە ئۆقیانووس و ئەو شارە زلزەلامە.. پەیكەرتاشێك بەناوی فەرەدریك ئاگۆست بارتۆلدی بووە. ئەو هونەرمەندە شاكارسازە لە ساڵی 1833ز هاتووەتە دونیا. دوای ئەوەی كۆلیژی هونەرە جوانەكانی تەواو كردووە، دەستبەكار بووە لە دونیای بەربڵاوی هونەری پەیكەرتاشیندا.
داستانی پەیكەری ئازادی لای زۆر كەس ڕۆشنە، كە دیارییەكی هونەری دەوڵەت و دەستەڵاتی و میللەتی فەرەنسایە بۆ میللەتی ئەمریكا لە ساڵی (1871-1872ز) ئەنجام دراوە. هەڵبەتە ئەو شانازییە بوو بە نسیبی هونەرمەند(بارتولدی).. پلێتە پۆڵایینەكانی ناوەوەی ئەو پەیكەرە، كە بە ڕاگر و پتەوبوونی ئەو پەیكەرە دەژمێردرێت لە لایەن هونەرمەند (كۆچلین) دیزاین كراوە.
لە ساڵی 1874ز بارتولدی دوورگەیەكی بچووكی لە بەندەرگەی نیۆركدا هەڵبژارد، پەیكەرەكەی ئەو دوورگە بچووكە چەند سەدمەترێك لە دوورگەی ئەلیسی باشوورەوە دوورە.. ئەو دەم هەرچی كۆچبەری ئەورووپایی هەبووە، كە پایان لەسەر زەوی ئەمریكا داناوە لە دوورگەیەدا بووە. ئەو پەیكەرە لە ساڵی 1885ز ئامادەكراوە، لە ساڵی 1886ز ڕێوڕەسمی پەردەلادانی لە 28مانگی ئۆكتۆبەردا بۆ ئەنجام دراوە.. (ئیدوارد) خاوەنی بیرۆكەی پەیكەری ئازادی نەگەیشتە ڕێوڕەسمی پەردەلادانەكە و لە شاری پاریسدا كوژرا.
بارتولدی لە مانگی ئۆكتۆبەر لە شاری پاریسدا مردووە. ئەو دوورگە بچكووكە، كە ناوی دوورگەی (بیدلو) بووە ساڵی 1986ز ناوی بە دوورگەی ئازادی گۆڕاوە.
خانمی ئازادیی مەشخەڵ بەدەست بوو بە دیاردە و پاڵپشتیی ملیۆنەها كۆچبەری دەربەدەر، كە بە دوای ژیان و ئاییندەی باشتردا گەڕاون.
ناكرێ بارتولدی وەك هەر هونەرمەندێكی ئاسایی و لەخۆگوزەشت بێ تەماح سەیر بكرێت.. ئەم هونەرمەندە هەمیشە بیروبۆچوونی گەلێك گەورەی لە خولیادا بووە و بە ئەوپەڕی تواناوە كۆشاوە ئەنجامی بدات، یەكەمین كارێكی گەورە، كە ئەنجامی داوە كارەكەی (ژەنراڵ ژان رپ) كە سەردەمێك ئێشگری تایبەتمەندی ناپلیۆن بووە…
ئەوانەی ئەو كارەیان بە بارتولدی پێشنیار كرد، بە تەمابوونە پەیكەرێك بە ئەندازەی سروشتی ئەنجام بدات، بەڵام بارتولدی توانی ڕازییان بكات، كە پەیكەرەكە بە بوڵندی 7مەتر ئەنجام بدات.. دووهەمی گوڵتەیەكی هونەری، كە گۆیای ئابلووقەدانی شار لە لایەن لەشكری ئەڵمانەوە( 1870-1871) كە بە بەرد ئەنجامی دا، بوڵندییەكەی 22،11مەتر بووە، بە بوڵندترین و گەورەترین پەیكەری سەردەمی نۆزدەهەم ژمێردراوە.
گەورەترین پەیكەری تەواوی دەوران
ئەو كارانەی بارتولدی ئەنجامی داون، مایەی ڕەزامەندیی ئەو نەبووە، تەماحگیری كارێكی مەزنتر بووە و خولیا و خەیاڵی بەرزەفڕانەی ڕۆژبەڕۆژ گەشەی كردووە و بۆ ئەنجامدانی بە دوای هەل و دەرفەتێكدا گەڕاوە.. لەم پێناوەدا گەشتێكی بۆ وڵاتی میسر كردووە و ڕۆیشتووە بۆ دیتنی پەیكەری (ئەبولهەول)، كە ئەو پەیكەری دیوە هێندەی تر بڕوای سوورتر بووە لەسەر كارێكی لەو بابەتە كەوتە كارەوە و دیزاینی گەورەترین پەیكەری ژنە مەشخەڵبەدەستی میسری ئەنجام داو، كە دوپای كراوەی لەمبەر و ئەوبەری قەناتی سویسدا مەشخەڵ بەدەست ڕاوەستاوی خستە بەر تەماشای (خدیوی ئیسماعیل) بەڵام خدێوی لەبەر تێچوونی زۆری پارەكەی ڕەزامەندی نەدا و نائومێدانە گەڕایەوە فەرەنسا، بەڵام نائومێدی بارتولدی زۆری نەكێشاوە لەگەڵ سیاسەتكاری گەورەی فەرەنسادا (ئدوار رینەدی) دۆست و ئاشنا بووە. ئەو سیاسەتزانە كتاوێكی سێ بەرگی دەربارەی ئەمریكا نووسیوە. فكری ئەنجامدانی كارێكی هونەری بە بۆنەی تێپەڕینی سەدساڵ بەسەر سەربەخۆیی ئەمریكا لە كەلـلەی داوە، بۆ ئەوەی وەك دیاری لە لایەن میللەتی فەڕەنساوە بدرێتە میللەتی ئەمریكا، بۆ ئەوەی دەری بخەن هەردوو وڵات پابەندی ئازادی و دیوكراسین.
بارتولدی بێدەنگ دەستبەكار بوو، دیزاینی پێشووی كە بۆ كەناڵی سویس ئەنجامی دابوو، دووبارە وەك فكری یەكەمین هاتەوە نێو مێشكی، كە هەردوو كارەكە شێوەی ئەنجامدانیان لێك دەچوو. ڕوخساری پەیكەرەكە لە لایەن (لابولایا)وە دەستنیشان كرا، كە دەموچاوی ئیزابیل ئیگینی) خێزانی (ئیزیك میتریك سینگر) كە مەكینەی درومانی دروست كردبوو.. ڕووپۆشی پەیكەرەكە لە برونز بووە.. نۆ ساڵی مابوو بۆ سەدساڵەی ئازادیی ئەمریكا، پارچەكانی پەیكەرەكەی ئازادی تەواو بوو، سەرجەمی 350پارچە بوو.. بە كەشتی بەرەو دوورگە بچووكەكەی ئەمریكا بەڕێكەوت.. سەرجەمی سندووقەكان و پارچە دروستكراوەكانی تێدابوون، كە 214سندووق بووە. كەشتی گەیشتووەتە نیۆرك ئیتر بە بوقی و سرنا و تەقینی 21تۆپ بە نیشانەی پێشوازی لە پەیكەرەكە.. لە پۆپەكەی 93مەتر بوڵندە تا بە ئەوڕۆ بەرزترین پەیكەرە لە جیهاندا و بەناوبانگترینیشە..
لە ساڵی 1975ز گوزەرم كەوتە شاری نیۆرك لە مێژدا لە خولیامدا بوو لە نزیكەوە ئەو پەیكەرە ببینم، ڕاستییەكەی هەر وام كرد، بە پلەكانە لە ناویەوە سەركەوتم تا گەیشتمە ناو سەری سەرەكەی.. پەنجەرەی ڕووبەدەرەوەی تیادا بوو.. خۆ دەكرا سەركەومەوە سەر بۆ ناو مەشخەڵەكە ئەوەم نەكرد، بەڵام لە من بەگوڕتر سەركەوتن بۆ ناو مشەخەڵەكە. ئەوەی من دیم سەرسام ئاوەر بوو، ئەشهەد و بارتولدی شاكاری گەورەی ئەنجام داوە. ئەو پەیكەرە بە هێما و دیاردەی سەرەكیی ئەمریكا و تەواوی میللەتانی ئازاد دەژمێردرێت.