عه‌قڵ و شۆڕش
دانـا شوانی – هه‌ولێر
یه‌كێكی تر له‌و چه‌مكه هه‌ره پڕبایه‌خانه‌ی كه ماركۆزه له‌باره‌یه‌وه ده‌دوێت بریتییه له چه‌مكی عه‌قڵانیه‌ت، به‌تایبه‌ت چه‌مكی عه‌قڵانیه‌تی له سه‌رده‌می ته‌كنه‌لۆژیا و پاش ته‌كنه‌لۆژیا.
هێربه‌رت مارکۆزه لە کتێبی «عه‌قڵ و شۆڕش»ـدا ڕەخنە لە ئیپیستمۆلۆژیای پۆزەتیڤیستی دەگرێت کە لە عه‌قڵی ڕۆشنگەرییەوە وەرگیراوە و ئەم جۆرە مەعریفەیه وەک ئاراستەکردنێک لە دژی سیستەمی بیرکردنەوەی هیگڵ دەبینێت: فەلسەفەی پۆزەتیڤیستی، بێلایەنکردنی ئەو پرۆسە ڕەخنەییەی کە فەلسەفه‌ی دۆخی هه‌نوكه‌یی بوو، هەوڵیدا بیركردنه‌وه‌ی ئەرێنی بەڕووی شتە ڕاستەقینەکاندا بکاتەوە و ئەمەش خاڵی هاوبەشە لەگەڵ پۆزەتیڤیزمدا، کە بریتییە لە پاڵنانی بیرکردنەوە بەرەو شتە ڕاستەقینەکان و زیادكردنی ئەزموون بۆ بنەمای ئامانجی زانین، وێڕای ئه‌وه‌ش، پێیوایه كه زانست و تەکنەلۆژیا کۆمەڵگەیەکی تەواو نامرۆڤانەیان خوڵقاندووە، بەجۆرێک پۆزه‌تیڤیزم بە بێباک لە چارەنووسی مرۆڤ و بەها بەرزەکان دەزانێت و بە خزمەتكاری سیستەمی سەرمایەداری دەیناسێنێت، کە هەمیشە بەدوای پەیوەندی ماددیدا دەگەڕێت. نه‌ك هه‌ر ئه‌وه به‌ڵكو دەبێت دان بەوەدا بنرێت کە لە سەردەمی ئێمەدا شێوازی زانین وەک ئامار، حیساباتی بیرکاری، توێژینه‌وه ئەزموونییەکان لە کۆمەڵناسییدا زۆر ژیرانە نییە. ئەو میتۆدانەی کە لە گەشەپێدانی پیشەسازیدا بەدوای قازانجدا دەگەڕێن و هەرگیز گرنگی بە بەها مرۆییەکان نادەن، و بە تایبەتی پەیوەندییە ماددییەکانی مرۆڤ و پێکهاتەی ئێستای کۆمەڵگا هەڵدەسەنگێنن و کۆمەڵگا وەک کیانێکی باڵا و سەربەخۆ لە تاکەکان دەخەنە ڕوو، چه‌ند گەمژە و بێعه‌قڵێكن كه سه‌رپۆشی عه‌قڵانیه‌تیان به‌سه‌ر سیمادا داوه. به‌مانایه‌كی تر، ده‌توانین بڵێین كه مه‌رجی نییه ئه‌وه‌ی به‌رهه‌می ته‌كنه‌لۆژیا و پیشه‌سازی مۆدێرن بوو، كه‌واته له خۆمه‌تی مرۆڤایه‌تیدایه، به‌ڵكو زۆربه‌ی كات ئه‌م پرۆسه‌یه بریتییه له زه‌قكردنه‌وه‌ی دنیایه‌كی عه‌قڵانییه‌ت ساخته و مرۆڤه‌كان وه‌ك كۆیله لێ ده‌كه‌ن و پرۆسه‌ی به‌كاڵابوون ده‌گه‌یه‌ننه تڕۆپك.
ماركۆزه باس لەوە دەکات کە یەکێک لە هۆکارە گرنگەکانی زیندانیکردنی مرۆڤەکان لە سیستەمی سەرمایەداریدا، فراوانبوونی کۆمەڵگەی به‌رخۆره، کە ئارەزووی ڕاستەقینەی مرۆڤەکان بە پڕوپاگەندە و ئایدۆلۆژیای چینی دەسەڵاتدار دەگۆڕێت. مارکۆزه پێیوایه سەرمایەداری لە دوای جەنگی جیهانی دووەم هەموو قەیرانە ئابوورییەکان تێدەپەڕێنێت، بەڵام گەیشتن بەم قەبارە گەورەیە ئامانجی ڕزگاری نییە، بەڵکو بە پێچەوانەوە، دەبێتە هۆی دروستبوونی پێداویستیی درۆینە. ئاسانکاری و خۆشی و کارکردن و به‌رخۆری بەپێی ڕیکلامە بازرگانییەکان و خۆشویستن و ڕقلێبوونەوە لەوەی کە ئەوانی تر خۆشیان دەوێت یان ڕقیان لێیەتی، نیشانەی بوونی پێداویستییە ناڕاستەکانن. تێرکردنی ئەم پێداویستیانە دەبێتە هۆی دڵخۆشی و ڕێگری دەکات لە بڕیاردانی ڕاستەقینەی مرۆڤەکان. مرۆڤی ئەمڕۆ بە پشتبەستن بە کڕین و فرۆشتنی ئەو کاڵایانە هەڵدەسەنگێندرێت و دەناسرێتەوە کە لە کۆمەڵگادا بەردەستە. بوونی خۆیان لە ئۆتۆمبێل و ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەکانیاندا دەبیننەوە.
لێرەدا، ڕوونکردنەوەکەی ماركۆزه هەندێک لێکچوونی لەگەڵ دیتەرمینیزمی تەکنەلۆژیادا نیشان دەدات- هەردووکیان هاوڕان لەسەر ئەوەی کە ئەو تەکنەلۆژیایانەی لە کۆمەڵگایەکدا هەن کاریگەرییان لەسەر پێکهاتەکەی هەیە له ڕووی لێکدانەوەی تایبەت بۆ جیهان- بەڵام هەروەها لێرەدایە کە جیاوازی نێوان ئەو دوو هەڵوێستە لە زۆرترین ئاستدا هەیە. ماركۆزه ڕوانگەیەک بۆ تەکنەلۆژیا دەخاتە ڕوو کە پێچەوانەی ئەو تێڕوانینەیە کە هایدگەر پێشیخستووە- تەکنەلۆژیا سەربەخۆ و بێ کۆنتێکست نییە، بەڵکو بەپێویستی دەزانێت لە چوارچێوەیەکی مێژوویی و کۆمەڵایەتی تایبەتدا ڕەگ و ڕیشەی هەبێت. تەکنەلۆژیا “هەمیشە پڕۆژەیەکی مێژوویی-کۆمەڵایەتییە”، بەلای ماركۆزەوە، دەرکەوتنی “کۆمەڵگەیەک و بەرژەوەندییە دەسەڵاتدارەکانی بەنیازن چی لەگەڵ مرۆڤ و شتەکاندا بکەن”(Marcuse، 1965: 168). بۆیە تەکنەلۆژیا دەبێتە شوێنی دەستکاریکردنی سیاسی و بەم پێیەش، دەبێتە شوێنی دەسەڵاتی سیاسی. بە هاندانی وەرگرتنی بەها کۆمەڵایەتییە ئارەزوومەندانەكان، لە ڕێگەی جێگیرکردنی ئەو تەکنەلۆژیایانەی کە دیکتاتۆرییە پەیوەندیدارەکان بۆ کۆمەڵگایەک قەدەغە دەکەن، ئەم جۆرە تەکنەلۆژیایانە دەبنە دەربڕینی ئیرادەی سیاسی و دەسەڵاتی سیاسی لە ڕێگەی دەسەڵاتی خۆیەوە بەسەر پرۆسەی ئامێر كار ده‌كه‌ن(Marcuse، 1965: 5). بۆ ماركۆزه پشتگوێخستنی ئەم لایەنە سەرەکییە مێژوویی-کۆمەڵایەتییەی تەکنەلۆژیا دەبێتە هۆی ئەوەی کە دیتەرمینیزمی تەکنەلۆژیی وێنەیەکی شێواوی تەکنەلۆژیا دەرببڕێت. لە شوێنی ئەودا، ماركۆزه چەمکێک لە تەکنەلۆژیا دەخاتە ڕوو کە لە پەیوەندییەکی دیالکتیکیدا لەگەڵ کۆمەڵگادا دادەنیشێت: تەکنەلۆژیا لە وەڵامی عەقڵانیەتێکی کۆمەڵایەتی کە پێشتر هەبووە پەرەی پێدەدرێت، بۆ ئەوەی ڕێگە بە عەقڵانیەتیکردنی کۆمەڵایەتی ئەگەری بدات- عەقڵانییەتێک کە هاوسۆزی خواستی کۆمەڵایەتی بێت. بە پشتگوێخستنی ئەم لایەنەی تەکنەلۆژیا، “تەکنۆلۆژیاکان لە چوارچێوەی پەیوەندییەکانی دەسەڵات کە تێیدا پێکهاتوون و کە بەکارهێنان و ئەرکەکانیان دیاری دەکەن، لادەبات(Marcuse، 1977: 168).
ماركۆزه پێیوایە کلیلی چارەسەرکردنی مەتەڵەکەی جیهانی سێیەم (لە ڕووی ئازادی و بەرهەمهێنانەوە) لە دەستی وڵاتانی پیشەسازی پێشکەوتوودایە. تەنیا لاوازبوونی زلهێزەکان لە ناوەوە دەتوانێت پارەدارکردن و تەیارکردنی هێزە سەرکوتکەرەکان لە جیهانی سێیەمدا ڕابگرێت. لێرەدایە کە ماركۆزه ڕێزی لە بەرەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی گرتووە و وەک فاکتەری “خوێنهێنەری ژیانی ئیمپریالیزم” دەزانێت. ماركۆزه تەنها گەشبین نییە بە بزووتنەوەکانی جیهانی سێهەم، بەڵکو ستایشی ئەو جۆرە بزوتنەوانە دەکات، چ لە ڕووی ماددی و چ لە ڕووی ئایدیۆلۆژییەوە. ئەو پێیوایە باشتربوونی ژیانی خەڵک پەیوەستە بە شۆڕشی کۆمەڵایەتی و چاکسازی کشتوکاڵی و بەرەنگاربوونەوەی گەشەی دانیشتوان و پێیوایە تەنیا دوای جێبەجێبوونی ئەم مەرجانە مرۆڤ دەتوانێت هیوای پیشەسازیی بخوازێت. هه‌روه‌ها سه‌باره‌ت به زیانه پراكتیكییه‌كانی ته‌كنه‌لۆژیا به‌شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌توانین بڵێین له‌سه‌ر سێ ئاست خۆی ده‌بینێته‌وه كه له خواره‌وه به كورتی له‌باره‌یه‌وه ده‌دوێین:
یه‌كه‌م: لاوازبوونی ئه‌نتی تێزی شۆڕش: ده‌كرێ له تێڕامان له جۆری بیركردنه‌وه‌ی ماركۆزه به‌رامبه‌ر ته‌كنه‌لۆژیا، به‌و چه‌شنه تێبگه‌ین كه ته‌كنه‌لۆژیا ڕێگرییه‌كی جددییه له‌به‌رده‌م هێنانه‌دی شۆڕش. هه‌ر چه‌نده ماركۆزه پێیوایه به‌دیهێنانی شۆڕش له كۆمه‌ڵگه‌ی پیشه‌سازیی پێشكه‌وتوو، جا شوێنكه‌وته‌ی سیسته‌مه‌ی سه‌رمایه‌داری بێت یان شوێنكه‌وته‌ی سۆشیالیزم، شتێكی حه‌تمی و پێویسته، به‌ڵام ڕوودانی شۆڕش له لایه‌ن ئه‌و گرووپانه‌ی كه له ژێر ناونیشانی گرووپه مامناوه‌نده‌كان (پرۆلیتاریا) نازانێ، هه‌مان ئه‌و گرووپانه‌ی كه له دیاله‌كتیكی ماركس به ئه‌نتی تێزی سه‌رمایه‌داری ده‌ژمێردرێن و ڕۆڵێكی سه‌ره‌كییان له به‌رهه‌مهێنانی شۆڕشی سۆشیالیستی (سه‌نتێز) هه‌یه. ماركۆزه ڕه‌گ و ڕیشه‌ی كێشه‌كه له كۆنترۆڵی سیسته‌می ته‌كنه‌ڵۆژیا ده‌زانێ كه كرێكاران، جوتیاران و گرووپه مامناوه‌نده‌كان له ڕێگه‌ی زیادبوونی هه‌قده‌ست و خۆشگوه‌زه‌رانی ڕێژه‌یی له سیسته‌می هه‌یی، به‌رخۆری و له‌گه‌ڵ چینی بۆرژوازی یه‌كده‌گرنه‌وه، هوشیاری چینایه‌تی ده‌خرێته‌لاوه، به‌ڵام ماركۆزه تێڕوانینێكی بێهوایانه‌ی به‌رامبه‌ر گۆڕانی سیسته‌می ته‌كنه‌لۆژیا و داهاتووییه‌كی به‌ره‌و ڕزگاربوون نییه. ئه‌و هیواخوازه كه بزوتنه‌وه خوێندكارییه‌كان، شۆڕشه‌كانی چینه په‌راوێخراوه‌كان و بێكار و بێ توانا و هێزه‌كان….هتد ئه‌نتی تێز و گۆڕانێكی سه‌رتاپاگیری كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌سته‌به‌ر ده‌كه‌ن.
دووه‌م: تاكڕه‌هه‌ندبوونی مرۆڤ: ته‌كنه‌لۆژیا به هۆی هاتنه‌كایه‌وه‌ی هه‌ندێ دۆخی په‌یوه‌ست به كۆنترۆڵ و بره‌وی لۆژیكی ماددی و پیشه‌سازی كه‌لتوور، به‌كارهێنانی ده‌سه‌ڵاتی ده‌ره‌كیی به‌سه‌ر مرۆڤه‌وه ئاسانتر كردووه. به‌م چه‌شنه، سه‌رگه‌رمییه گشتییه‌كان و جۆره هه‌مه‌چه‌شنه‌كانی خۆشگوزه‌رانی و ئاسایشی ماددی كه له ڕاستیدا به‌رهه‌می ته‌كنه‌لۆژیان، هه‌موویان هه‌م ده‌ست و ئه‌و ده‌ستی كردووه و بۆته هۆی لاوازبوونی عه‌قڵی مرۆڤ و زیادبوونی ئامێره‌كان. ئه‌م پرۆسه‌یه بۆته هۆی سه‌رهه‌ڵدانی مرۆیی كه شوناسی ڕاسته‌قینه و بیركردنه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌یی خۆی له ده‌ستداوه و بۆته كۆیله‌ی كاڵا و به‌رخۆریی و تاكڕه‌هه‌ند.
سێیه‌م: دروستبوونی سیسته‌می تۆتالێتر: به‌هۆی لایه‌نداربوونی ته‌كنه‌لۆژیاوه، پرۆسه‌كانی كه‌لتوور، سیاسه‌ت و ئابووری ئاوێزان ده‌بن و سیسته‌مێك دێته كایه‌وه كه به ده‌ستوه‌ردان له هه‌موو كاروباره‌كانی ژیانی تاكه‌كان، ته‌نانه‌ت له بیركردنه‌وه و تێگه‌یشتنیان، یاری ده‌كه‌ن و جۆرێك به‌رێوه‌بردنی عه‌قڵانیكراو جێگیر ده‌كه‌ن كه ئامرازی ده‌سه‌ڵاتی بۆرۆكراتی له‌خۆده‌گرێت تاكو سیسته‌می كۆنترۆڵی به‌كۆمه‌ڵ به‌ڕێوه به‌رن. به‌م هۆیه، مارۆكزه كۆمه‌ڵگا هاوچه‌رخه‌كان ته‌نانه‌ت سیسته‌مه دیموكراسییه لیبراڵه‌كان به سیسته‌مه تۆتالێتره‌كان له قه‌ڵه‌م ده‌دات. به‌گوێره‌ی شیكردنه‌وه‌كانی ماركۆزه، له كۆمه‌ڵگه خۆرئاواییه‌كان جۆرێك له نه‌بوونی ئازادی هێمن و دیموكراتیانه هه‌یه.