مامۆستا عەبدوڵا محەمەد: “(شێركۆ بێكه‌س) ئه‌م جۆره ناوونیشانه‌ی له شیعر و دیوانه‌كانی دانه‌بڕیوه”
دیمانە: هیمن خەلیل
مامۆستا عەبدوڵا محەمەد مامۆستا لەبەشی زمانی كوردی كۆلێژی پەروەردە- شەقڵاوە زانكۆی سەلاحەدین، ماستەرنامەكەی بەناونیشانی (ستراتیژیەتی ناوو نیشان لە شیعری شێركۆ بێكەس)ە، كە لە سێ بەش و لیستی سەرچاوەكان و ئەنجام و پاشكۆیەك پێكهاتووە، تایبەت بە ماستەرنامەكەی دیداریكمان لەگەڵیدا كرد .
سه ره تا له(مامۆستا عەبدولا)مان پرسی سه‌باره‌ت به ئه‌ركه‌كانی ناوونیشان له شیعری شێركۆ بێكه‌سدا له وەلامدا ده لی:”زۆربه‌ی زانایان له‌سه‌ر ئه‌وه هاوڕان، كه له ده‌قدا پێوه‌ندی له نێوان نێره‌ر و په‌یام و وه‌رگردا هه‌یه. ئه‌م پێوه‌ندییانه‌ش له‌ڕێگه‌ی ئه‌ركی ناوونیشانه‌وه ده‌خرێنه ڕوو، چونكه ناوونیشان له نێوان نێره‌ر و وه‌رگردا په‌یامێكی زمانی پڕ كۆده. هه‌روه‌ها ناوو ۆنیشان وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی خاوه‌ن ده‌لاله‌ت، هه‌ڵگری هه‌موو ئه‌و ئه‌ركانه‌یه ، كه ڕۆڵه‌كه‌ی له ده‌قدا دیاری ده‌كه‌ن.
ناوونیشان یه‌كه‌م پێكهاته‌یه كه به‌ره‌و ڕووی خوێنه‌ر ده‌بێته‌وه، بۆیه نابێت هه‌ڵبژاردنی ناوونیشان له‌سه‌ر بنه‌مای مه‌زاجی بێت، چونكه له‌لایه‌ك ناوونیشان به‌شێكی جیانه‌كراوه‌ی ده‌قه، له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه ئه‌ركه‌كه‌ی بڕیار له‌سه‌ر زیندوێتی ده‌دات.واته، دانه‌ری ده‌ق به له‌به‌ر چاوگرتنی ئه‌ركی ناوونیشان ڕێگای گه‌یاندنی ده‌ق به خوێنه‌ر كورت ده‌كاته‌وه.هه‌ر بۆیه‌ش (ناوونیشان یارمه‌تییه‌كی باشمان ده‌دات له هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی ده‌ق. لێكۆڵینه‌وه ڕه‌خنه‌ییه نوێیه‌كان گرنگییه‌كی زۆر به كلیله‌كانی ده‌ق ده‌ده‌ن. لێكۆڵینه‌وه‌ش له‌ناو و كلیلی ناوونیشان و ئه‌ركه‌كه‌ی كۆگای بیرو هه‌ڵهێنجانی واتاو لێكدانه‌وه خوێنه‌ر به‌هێز ده‌كات، بۆیه له ده‌قی شیعری نوێدا به ئاگایانه‌و له شێوه‌ی پێویستییه‌كی گرنگ په‌یڕه‌وی لێكراوه.
(شێركۆ بێكه‌س)یش، له‌و شاعیرانه‌یه ، كه زۆر به وردی ناوو نیشان به‌كارهیناوە، و وه‌ك هێزێكی كاریگه‌ری ڕاكێشان و ئاراسته‌كردنی خوێنه‌ر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا ده‌كات. ناوونیشانه‌كان لای شاعیری ناوبراو له‌خۆوه هه‌ڵنه‌بژێردراون ، به‌ڵكوو خاوه‌ن ڕه‌هه‌ندێكی ده‌لالی و ئیستاتیكین و مانایه‌كی دیاریكراو به ده‌ق ده‌به‌خشن. ئه‌مه جیا له‌وه‌ی ، كه ناوونیشان ده‌بێته ناسنامه‌ی ده‌ق و له‌وانی دیكه‌ی جیاده‌كاته‌وه.”
تایبەت بە ئه‌ركی ناوونیشان ئەو مامۆستایە رای وایە:”ئه‌م ئه‌ركه مه‌به‌سته‌كه‌ی له‌ناو خۆیه‌تی، چونكه شوناس و ناسنامه به ده‌ق ده‌به‌خشیت. كه‌واته، ئه‌م ئه‌ركه‌ی ناونیشان ده‌بێته هۆكاری جیاكردنه‌وه‌ی ده‌قه‌كان له یه‌كتری، بۆیه به‌گرنگترین ئه‌ركی ناوونیشان داده‌نرێت له ده‌قی ئه‌ده‌بیدا.هه‌رچه‌نده ئه‌م ئه‌ركه لای هه‌ندێ له ڕه‌خنه‌گران به ناوی دیكه‌یشه‌وه هاتووه، به‌ڵام هه‌موویان له‌سه‌ر ئه‌وه كۆكن، كه مانای ناونان و ده‌ست نیشانكردن ده‌گه‌یه‌نێت. واته، پێمان ده‌ڵێت ئه‌م ده‌قه چ جۆره ده‌قێكه. شێركۆ بێكه‌س له زۆربه‌ی دیوانه‌كانیدا، جیا له‌وه‌ی كه دیوانه‌كانی ناو ناوه، ناوی له ده‌قه‌كانیش ناوه. وه‌كو (ده‌قی شیعر، ده‌قی واڵا، په‌خشانه شیعر، شانۆنامه….زهتد).”
سەبارەت بە ئه‌ركی وه‌سفی مامۆستا عەبدولا رای وایە:”ده‌توانین به ئه‌ركی ناساندنی ده‌قیش ناوی ببه‌ین، واته پێوه‌ندییه‌كی ئاشكرا له نێوان ناوونیشان و بابه‌تی ده‌ق ده‌بینرێت و به ڕوونی ناوونیشان وه‌سفی ده‌ق ده‌كات. جینیت ده‌ڵێت:” ئه‌م ئه‌ركه له پرۆسه‌ی پێوه‌ندیكردندا زۆر گرنگه‌و ناتوانرێت ده‌ستی لێهه‌ڵبگیرێت،كه‌واته ، ئه‌م ئه‌ركه‌ی ناوونیشان باس له شێوه‌ی وه‌سفكردن یان لێكۆڵینه‌وه‌و ڕوونكردنه‌وه‌ی ده‌ق ده‌كات”. بۆ نموونه، له شیعری (هۆنراوه‌كانم)دا پێوه‌ندییه‌كی ئاشكرا له نێوان ناوونیشان و ده‌قدا هه‌یه، ده‌لاله‌ته‌كانی ناوونیشان و ده‌لاله‌ته‌كانی ده‌ق له‌سه‌ر یه‌ك ڕێچكه‌ی شیكردنه‌وه‌دان، هه‌روه‌ك شێركۆ ده‌ڵێت:
هۆنراوه‌كانم په‌پووله‌ن
به‌شوێن وشه‌ی دڵا ئه‌فڕن
گه‌را ، له‌ناو گیانا ئه‌خه‌ن
له ده‌روونا ، وچان ئه‌گرن
هه‌ڵبه‌سته‌كانم سنوریان
نییه‌و سه‌ربه‌ست یه‌ن و ئه‌چن
هه‌موو دنیا ، هه‌موو چیان
له باوه‌شی خۆیان ئه‌گرن
ئه‌م ناوونیشانه له یه‌ك وشه پێكهاتووه، به‌ڵام مه‌به‌ست كۆی شیعره‌كانی شاعیره ، كه له ڕێگه‌یه‌وه وه‌سفی شیعره‌كانی و ئه‌رك و په‌یامیان ده‌خاته‌ڕوو.”
ئەو مامۆستایەی زانكۆ سەبارەت بە ئه‌ركی ناساندنی شاعیر رای بەم شیوەیە:”هه‌ندێك شیعر هه‌ن له ڕووی هونه‌ریی و ناونیشان و ناوه‌ڕۆك و پێكهاته‌ی ده‌لالیی و ئیستاتیكییه‌وه یان بوونی په‌یامێكی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی قوڵ تیایاندا بۆ چه‌ندین نه‌وه‌و سه‌رده‌م دوای سه‌رده‌م به زیندوویی له‌سه‌ر زارو بیرو هۆشی خوینه‌راندا ده‌مێنێته‌وه. واته، له مێشك و یاده‌وه‌ری تۆمار ده‌بێت و خوێنه‌ر بۆ گێرانه‌وه‌ی یان ناسینه‌وه‌ی بابه‌ته‌كه ناوونیشان و ناوی نووسه‌ره‌كه‌ی دووپاتده‌كاته‌وه. بۆیه به شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ له‌ڕێگه‌ی بڵاوبوونه‌وه‌و ناسراوی ناونیشانه‌كه‌یه‌وه قخودی شاعیر به خوێنه‌ران ده‌ناسێنێ و هه‌ر له‌گه‌ڵ ناوهێنانی ناو ونیشانه‌كه‌دا ناوی نووسه‌ره‌كه‌یمان له زه‌یندا وێنا ده‌بێت.
شێركۆ بێكه‌س له‌و شاعیره ده‌گمه‌نانه‌یه، كه زۆر به وردی و به ئاگایانه‌وه به شێوازی تایبه‌تی خۆی نیشانه‌ی بزۆكی له داڕشتنی ناوونیشانی دیوان و شیعره‌كانیدا به‌كارهێناوه، كه له‌گه‌ڵ ناوهێنانیان ناوی شاعیریشمان دێته یاد. بۆ نموونه ، (كازیوه ، تریفه‌ی هه‌ڵبه‌ست ، كه‌ژاوه‌ی گریان، هه‌ره‌س ، كۆچ ، هه‌ڵه‌بجه ، بۆ بارزانی ، كورسی ،ملوانكه، مه‌شخه‌ڵان، ئێستا كچێك نیشتمانمه، ئه‌سپێك له په‌ڕه‌ی گوڵاڵه).”
هەروەها تایبەت بە ئه‌ركی ئیستاتیكی دەڵێ:” ئه‌م ئه‌ركه‌ی ناوونیشان پێوه‌ندی به شیعریه‌تی ناوونیشان خۆیه‌وه هه‌یه، واته له په‌یڕه‌وكردنی ئه‌ركه‌كه‌یدا په‌یوه‌ست ده‌بێت به خۆیه‌وه. (شێركۆ بێكه‌س) ئه‌م جۆره ناوونیشانه‌ی له شیعرو دیوانه‌كانی دانه‌بڕیوه. ناونیشانی ئیستاتیكی پێویسته سنووری باو ببه‌زێنێ و له نووسینی زمانی ئاسایی یان له‌تێگه‌یشتنی چاوه‌ڕوانكراودا ده‌ربچێت.
(قه‌سیده‌ی ڕه‌نگدان) نموونه‌یه‌كی به‌رزی پیشاندانی ئه‌م جۆره ئه‌ركه‌یه، كه شاعیر وشه‌یه‌كی نوێی هێناوه‌ته ناو فه‌رهه‌نگی زمان و ئه‌ده‌بی كوردی، وشه‌كه‌ی به جۆرێك زه‌قكردۆته‌وه، كه سه‌رنجی خوێنه‌ر ڕاده‌كێشێت. لێره‌دا ناوونیشان وه‌ك نیشانه‌یه‌كی سیمیۆلۆژی ده‌ق بۆ خوێندنه‌وه‌ی زیاتر واڵا ده‌كات.كه‌واته، حه‌زی خوێنه‌ر ده‌جوڵێت بۆ گه‌ڕان به شوێن جوانییه‌كانی ناوونیشان. هه‌روه‌ها له ناوونیشانێكی وه‌كو ( من تینوێتیم به گڕ ده‌شكێ)، له ڕێگه‌ی لادانێكی واتاییه‌وه جوانی به ناونیشانه‌كه به‌خشیوه، كه خوێنه‌ر ناچار ده‌كات به‌ره‌و مانا قوڵ و شاراوه‌كاندا ڕۆبچێت.”
لە كۆتایدا دەربارەی ئه‌ركی ده‌لالی ماموستا عەبدولا دەلی:”ئه‌م ئه‌ركه‌ی ناوونیشان پشت به ئه‌زموون و هێزی نووسه‌ر ده‌به‌ستێ، به‌و پێیه‌ی هه‌ڵگری به‌شێك له بۆچوون و دیدی نووسه‌ره له ڕێگه‌ی ئاماژه‌و پێكهاته زمانییه‌كانه‌وه. پێكهاته‌ی وشه‌یی ئه‌م ناوونیشانه پیكهاته‌ی ڕه‌مزی ئاڵۆزه. به شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌وخۆ كۆده‌كان ناكرێنه‌وه‌و به ڕوونی به ناوه‌ڕۆكی په‌یام و بابه‌تی ده‌قمان پێناگه‌یه‌نن. بۆیه خوێنه‌ر ناچار ده‌كات له‌ناو ده‌قدا به وردی به‌دوای ئه‌و نیشانانه‌دا بگه‌ڕێت، كه هه‌ڵگری په‌یامی ناوونیشانن.(شێركۆ بێكه‌س) له دیوانه‌كانی ( ده‌ربه‌ندی په‌پوله ، سرووده به‌ردینه‌كان ، گۆڕستانی چراكان ) ئه‌م ئه‌ركه‌ی به ناونیشان به‌خشیوه، كه تیایاندا ناوونیشان هێمایه‌كه‌و ده‌قیش كۆمه‌ڵێك هێمای دیكه‌ی له‌خۆیدا هه‌ڵگرتووه له پێناو وێناكردنی ئه‌و هێما گه‌وره‌ی، كه ناوونیشان به‌رجه‌سته‌ی ده‌كات. وه‌ك له ناونیشانی (گۆڕستانی چراكان)دا، ده‌ڵێت
زیلێك ، دوو زیل و هه‌زار زیل
لێره‌وه‌یه كۆچێكی سوور ، كۆچێكی دوور
ڕێچكه ڕێچكه‌و ، كاروان كاروان
هه‌ناسه‌ی به‌فر هه‌ڵئه‌گرێ و
شه‌وقی مانگه شه‌و هه‌ڵئه‌گرێ و
خه‌نده‌ی ناو بێشكه هه‌ڵئه‌گرێ و
لاوك و حه‌یران هه‌ڵئه‌گرێ و
له دواییدا (با)ی گڕاگڕ
یه‌كه‌یه‌كه له ناو وه‌یلا
دایانئه‌گرێ (گۆڕستانی چراكان: 25:2009)
كۆی وشه‌كانی ( زیل ، كۆچی سوور ، كۆچی دوور ، خه‌نده‌ی ناو بێشكه ) ، ئه‌و ئاماژانه‌مان ده‌ده‌نێ، كه كورد دێهاته‌كانی به بچووك و گه‌وره‌و پیریه‌وه چۆن ڕاگوێزراون و بوونه‌ته قوربانی ده‌ستی به‌عسییه‌كان، له هه‌ڵمه‌تی قڕكردنی میلله‌تی كورددا.”