دیمانە – هێمن خەلیل- هه‌ولێر
(مامۆســتا مەهدی،) ماستەرنامەكەی بە ناونیشانی شیعرییەت لە (كارێزەمەرجان)ـی (میوحسین ئاوارە)یـە، كە توێژینەوەیەكی زانستییە لەبارەی شیعرییەتی دەق، شیعرەكانی (موحسین ئاوارە)ـیشی وەك كەرەستەی ئەو توێژینەوەیە بەكارهێناون. بەپشت بەستن بە میتۆدی (وەسفی شیكاری) و لەژێر ڕۆشنایی پێكهاتەكانی شیعرییەتەوە، توێژەر هەوڵیداوە دەقە شیعرەكان لە چەند ئاستێكەوە هەڵبسەنگێنێت. تایبەت بە ماستەرنامەكەی دیدارێكمان لەگەڵ (مامۆستا مەهدی) كرد :
سەرەتا دەربارەی زاراوەی شیعریەت (مامۆستا مەهدی محەمەد) دەڵێ: “شیعرییەت (poetics)، یەكێكە لەو زاراوانەی، كە ئێستا بووەتە جێگەی مشتومڕ و گفتوگۆی ناوەندە ئەكادیمی و ڕۆشنبیرییەكان، نووسەران و لێكۆڵەران، كۆك نین لەسەر ر اڤەكردنی ئەم زاراوەیە. چونكە شیعرییەت كار لەسەر ئەدەبیات بەگشتی و شیعر بەتایبەتی دەكات، ڕوونیشە كە شیعر بەپێی گۆڕانی قۆناغەكان و ڕێبازە ئەدەبییەكان گۆڕانی بەسەردا هاتووە. نەك هەر ئەمە، بەڵكو دەقی شیعریی لای یەك شاعیر خۆیشی گۆڕان بەسەر فۆڕمەكەیدا هاتووە. هەموو ئەمانە وایان كردووە، كە تێڕوانینی جیاواز دەربارەی شیعرییەت بخرێتەڕوو.ئەوەی تا ئێستا لە زۆربەی سەرچاوەكاندا ئاماژەی پێكراوە، بەكارهێنانی زاراوەی شیعرییەت دەگەڕێتەوە بۆ ئەرستۆ. چونكە ئەرستۆ یەكەم كەس بووە، كە ئەم زاراوەی بەكارهێناوە لە ناونیشانی كتێبە بەناوبانگەكەی (هونەری شیعر).
لە ئەدەبیاتی عەرەبیشدا، چەند زاراوەیەك بۆ شیعرییەت بەكارهاتووە،
وەك: ((الشعرية, الانشائية, الشاعرية, علم الادب, الفن الابداعي-الابداع, فن النظم, فن الشعر, نظرية الشعر, بويطيقا, بوتييك. لە ئەدەبیاتی فارسیشدا بۆ زاراوەی شیعرییەت، زاراوەكانی وەك: (هنری شعری، نڤریەی شیعری، بوگیقا، فن شعر، شعرشناسی، شاعری) بەكارهاتوون. لەناو ئەدەبیاتی كوردیشدا، بۆ زاراوەی شیعرییەت شێوەی جیاوازی وەك: (شیعرییەت، شیعرایەتی، شاعیرێتی، هونەری شیعر، شیعرناسی) بەكارهاتووە. بەڵام ئێمە پێمان وایە (شیعرییەت) لە زاراوەكانی دیكە زیاتر مەبەستە سەرەكییەكە دەگەیەنێت و گونجاوترە، چونكە لەڕووی وەرگێڕانەوە بۆ زمانی كوردی، ئەم زاراوەیە نزیكترینیانە لە بەرامبەر (Poetic)ی ئینگلیزی و (الشعرییە)ی عەرەبی”.
(مامۆستا مەهدی ) دەربارەی چەمكی شیعرییەت گوتی: “ئەرستۆ، زمان بە پێوەرێكی گرنگی شیعرییەت دادەنێت و جەخت لەوە دەكاتەوە، كە پێویستە زمانی شیعر جیاواز بێت لە زمانی ئاسایی ڕۆژانە. بەڵام (یاكۆبسن) لە چەند گۆشەیەكەوە پێناسەی بۆ شیعرییەت كردووە، پێی وایە شیعرییەت، دەقی ئەدەبی لە دەقی نا ئەدەبی جیا دەكاتەوە. هەروەها پێی وایە شیعرییەت كاركردنی زمانە لەسەر هەردوو تەوەرەی هاونشینی و جێنشینی، كاتێك لادان لەسەر یەكێك لەم تەوەرانە ئەنجام دەدرێت، ئەمە جگە لەوەی كە شیعرییەت (هەست و سۆز و ئیستاتیكا و هتد..) لەخۆ دەگرێت. هەرچی (كۆهین)ـە پێیوایە شیعر زانستی لادانی زمانییە. هەروەها جەخت لە شیعرییەتی شیعر دەكاتەوە و پێیوایە، شیعرییەت تایبەتە بە شیعر و هیچ ژانرێكی دیكە ناگرێتەوە. (تۆدۆرف) هەوڵیداوە شیعرییەت لە تیۆرێكی فراوان و گشتگیر بخاتەڕوو. بەلای (تۆدۆرف) چەمكی شیعرییەت چەمكێكی گشتگیرە و تایبەت نییە تەنها بە ژانرێك، بەڵكو زانستی هەموو ئەدەبە.”
“بە تێگەیشتنی ئێمە شیعرییەت لەوە دەرچووە، كە تەنها جەخت لەسەر یەكێك لە بنەماكانی بنیاتی دەقی ئەدەبی بكاتەوە. بەپێچەوانەوە جەخت لەسەر هەموو پێكهاتەكانی بنیاتی دەقی ئەدەبی دەكاتەوە، واتە (ڕەوانبێژی و لادان و كیش و ڕیتم و هەر داهێنانێكی دیكەی ئەدەبی) ڕەگەز و بنەمای گرنگی شیعرییەتن. بەدیدێكی دیكە دەتوانین بڵێین، شیعرییەت هەوڵێكە بۆ ئەوەی زمانی شیعری، زمانی باو و قسەی ئاسایی تێپەڕێنێت، كە هەڵگری كۆمەڵێك كۆد و جیاوازییە بە بەراورد لەگەڵ زمانی باو. ئەمەش وادەكات داهێنان دروست بكات و پەیوەندییە سینتاكسییەكان تێك بشكێنێت و لادان لە دەقەكان دروست بكات و ئیستاتیكاش بە دەق ببەخشێت.”
سەبارەت بە شیعرییەتی ئاستی مۆسیقا و ئاستی دەلالی (كارێزەمەرجان) ئەو مامۆستایە ڕای وایە: “كە شیعرییەتی مۆسیقا و ئاستی دەلالی كۆڵەگەیەكی گرنگی شیعرییەت پێكدێنن، ئەویش شیعرییەتی ناونیشان و شیعرییەتی مۆسیقای دەرەوە و شیعرییەتی ریتم و شیعرییەتی وێنەی هونەری لەخۆ دەگرێت. هەربۆیە (موحسین ئاوارە) وەك شاعیرێكی نوێخواز، خۆی دانەبڕیوە لەو تەكنیك و فۆڕمانەی تازەی شیعر. هەوڵیداوە تەكنیك و شێوازی تازە بەكاربهێنێت بۆ ئەوەی شیعرییەتی مۆسیقا و ئاستی دەلالی شیعرەكانی بە بەرزی ڕابگرێت، ئەویش لە ڕێگەی گرنگیدان بە (ناونیشانی شیعریی، كێش، سەروا، وێنەی هونەری) لە دەقەكانیدا، كە كۆمەڵێك ڕەگەز و بنیاتی گرنگی شیعرییەتن و ڕۆڵی گرنگیان هەیە لە بەرزكردنەوەی شیعرییەتی دەق”.
تایبەت بە شیعریەتی ناونیشان مامۆستا گووتی: ” لە دەقی نوێدا، ناونیشان و دەق دووانەیەكی لێك دانەبڕاون و یەكتری تەواو دەكەن. بە دیدێكی دیكە ناونیشان، پوختكردنەوەی دەقە بۆ وشە یان گرێ، یاخود ڕستە. واتە ناونیشان خۆی دەقێكی دیكەیە و ڕەگەزێكی پێویستی ئەدەبییە، وەك جومگەیەكە لەگەڵ دەق یەكتری تەواو دەكەن. ناونیشانیش وەك ڕەگەزێكی گرنگ، تایبەتمەندی خۆی هەیە و گرنگترین ئەو تایبەتمەندییەش، پاراستنی دەقە لە ونبوون. هەروەها وەك جۆرێكە لە بانگەشە بۆ دەقی ئەدەبی. شاعیر لە كارێزەمەرجاندا، ناونیشانی شیعرەكانی تەنها لە شێوازێكی تایبەت قەتیس نەكردووە، بەڵكو شێوازی جۆراوجۆری گرتووەتە بەر، بۆ ئەم مەبەستەش بەشێك لە ناونیشانەكانی، ناونیشانی ئاسایی نین. بەڵكو ناونیشانی پڕ لە ئیحا و ئاماژە دەردەكەون بەشێوەیەك، كە ئیستاتیكای دەقەكە بەرز ڕادەگرن.”
سەبارەت بە شیعرییەتی ڕیتم و مۆسیقای (كارێزەمەرجان)، (مامۆستا مەهدی) ڕای وایە: “مۆسیقای شیعر ڕەگەزێكی گرنگە لە بنیاتنانی دەقی شیعریدا، چونكە كاریگەری بەسەر هەستی بیستنی مرۆڤەوە هەیە. (فلۆبێر) لەبارەی مۆسیقای شیعرەوە دەڵێت: ((دێڕە شیعرێكی مۆسیقی بەتاڵ لە واتا لای من جوانترە لە دێڕێكی واتاداری بێ مۆسیقا.)). ئەمە دەرخەری ئەوەیە، كە مۆسیقا ڕەگەزێكی گرنگە لە بنیاتی دەقی شیعری و هەر ئەمەشە شیعر لە قسەی ئاسایی جیا دەكاتەوە. لە شیعرییەتی مۆسیقای دەرەوەدا، شاعیر خۆی نەبەستووەتەوە بە كێش یان سەروایەكی دیاریكراو. بەڵكو لە پێناو خوڵقاندنی ئیستاتیكا و بەرزكردنەوەی شیعرییەتی دەقەكان، جۆراوجۆری لە بەكارهێنانی كێش وسەروا پەیڕەو كردووە. لەبارەی شیعرییەتی ڕیتمیش شاعیر گرنگییەكی زۆری بە شیعرییەتی ریتم داوە و لە ڕێگەی دووبارەكردنەوەی دەنگ و وشە و گرێ و دێر و نیوەدێردا و بەكارهێنانی هونەری ڕەگەزدۆزی، پێكهاتەكانی ڕیتم و مۆسیقای ناوەوەی خوڵقاندووە و جۆرە مۆسیقایەكی بە شیعرەكان بەخشیوە، كە بەشێوازێكی هونەری ڕۆڵیان بینیوە لە بەرزكردنەوەی ئاستی شیعرییەتی دەقەكان.”
لەپرسیارێكی تر لەو مامۆستایەمان پرسی، شیعرییەتی وێنەی هونەری چیە ؟ لە وەڵامدا گوتی: “پەیوەندی نێوان شیعرییەت و وێنەی هونەری، پەیوەندییەكی بەردەوام و نەپچڕاوە، وەك (كوین) دەڵێت: ((ئەركی وێنە چڕكردنەوەیە، شیعرییەتیش چڕكردنەوەی زمانە.)). هەر ئەمەشە وایكردووە لەگەڵ دەركەوتنی دەقی شیعری، وێنەی هونەریش وەك ڕەگەزێكی شیعر بێتە كایەوە، چونكە شیعر بەبێ وێنەی هونەری هیچ جوانی و چێژێك نابەخشێت. شاعیر لە شیعرییەتی وێنەی هونەریدا، توانایەكی بەرچاوی هەیە. لە بنیاتی وێنەی سادەدا، وێنەی لێكچواندن و خواستن بەشێكی شیعرەكانی داگیركردووە. ئەمە جگە لەوەی شاعیر لە خوڵقاندنی وێنەی هونەری لە ئاستی ئاڵوگۆڕی دركپێكراو و لە ئاستی هەستگۆڕكێ و وێنەی ڕەمزی، دەستێكی باڵای هەیە. هەروەها شاعیر بنیاتی وێنەی لێكدراو و وێنەی گشتی فەرامۆش نەكردووە و توانایەكی بەرزی لە بنیاتنانی ئەم وێنانەدا هەیە، كە هەموو ئەمانەش بوونەتە هۆی چڕبوونەوەی شیعرییەت لە دەقەكان و وایكردووە دەقەكان جوانتر دەربكەون و بەرەو شیعرییەتبوون بچن.”
هەروەها لەوەڵامی شیعرییەتی ئاستی پێكهاتەیی (كارێزەمەرجان) چۆن چۆنیە؟
(مامۆستا مەهدی) دەڵێ: “لە شیعرییەتی ئاستی پێكهاتەیی، (لادان و دەقئاوێزان) وەك دوو پێوەری گرنگ لە شیعرییەتی دەقدا جێی بایەخی شاعیر بوونە و لە دەقە شیعرییەكاندا ڕەنگیان داوەتەوە. ئەمەش توانا و سەلیقەی شاعیر نیشان دەدات لە بەكارهێنانی زمانی شیعری، كە جیاوازە لە زمانی باو. شاعیر شیعرییەتی لادانی وشەسازی بە هەموو شێوەكانی، وەك بابەتێكی گرنگی شیعرییەتی لادان وەرگرتووە. لە لادان لە بنەمای ڕستەسازیدا، (كرتاندن) و (تێكدانی ڕۆنانی ڕستە) و (پاش و پێش كردن)ـی كەرەستەكانی ئەنجام داوە، بەمەش توانیویەتی شیعرییەتێكی بەرز بخوڵقێنێت. شیعرییەتی لادانی واتایی یەكێكی ترە لەو سیما بەرچاوانەی كە شیعرییەت پێك دێنن، بەو پێیەی زمانی شیعر پڕە لە لادانی واتایی و جیاوازە لە زمانی ڕۆژانە و ئاخاوتنی ئاسایی. بۆیە شاعیر هەموو جۆرەكانی لادانی واتایی ئەنجام داوە، بەمەش شیعرییەتێكی بەرزی بە دەقەكان بەخشیوە. شاعیر دەقئاوێزانیشی وەك سیمایەكی دیاری شیعرییەتی دەق وەرگرتووە و شیعرەكانی لەگەڵ دەقی شاعیرانی تر و تەنانەت لەگەڵ دەقی دیكەی خۆی ئاوێزان بوونە.”