ئاریان دەرگەڵەیی – هەولێر
ئەكادیمیست و مێژوونووسی كورد (سۆران حەمەڕەش) لە تازەترین نووسینی خۆیدا باسی لەوە كردووە كە بۆ زیاتر لە دووهەزار ساڵ لەمەوبەر هۆزێكی باشووری ئەوروپا ناوەكەیان كوردی بووە؛ ئەو ناوە چیمان لەسەر كورد پێ دەڵێت؟
ئەم ئەكادیمیستەی كورد لە درێژەی بابەتەكەیدا باسی لەوە كردووە كە زیاتر لە دووهەزار ساڵ لەمەوبەر جوگرافیزان و مێژونووسی یۆنانی سترابۆن (٦٤ پ.ز-٢٤ ز) ئاماژە بە هۆزێكی سراكی دەكات كە هەواریان بردۆتە ئەولای ئەرمینیاوە، لە نێوان ماد و گۆرانەكاندا، بە ناوی Saraparae (سەرەپەڕەیی). سترابۆن دەڵێت ئەوانە شاخاوی، كێوی، شەڕانین و ناوەكەشیان مانای (سەرپەڕێن) دەدات. دەبێ ئەوە بزانرێت كە سراكیەكان خەڵكی باشووری ئەوروپا و ناوچەكانی وڵاتی بەڵكانی ئەمڕۆن كە زیاتر بولگاریا و ڕۆمانیا و باكووری یۆنان دەگرێتەوە و، هەندێكیان لە ئەناتۆلیا (ئەنادۆڵ)دا ژیاون. جا ئایا كە هاتوونەتە كوردستان ئەو ناوەیان لەخۆیان ناوە یان نا، ئەوە بابەتێکی ترە.
لە بەشێكی دیكەی نووسینەكەیدا ئەو ئەكادیمیستەی كورد ئاماژەی بەوە داوە كە سترابۆن ئاماژەی بەوە نەكردووە. بەڵام ئەو ناوە كە ناوێكی لێكدراوی ئاڵۆزی كوردیە (sar+a+par+a+e)، لەتەك زانیاریەكانی تری سترابۆندا، زۆر شتمان بۆ ڕوون دەكەنەوە.
یەكەم ئەوەی كە زمانی كوردی بەم شێوەیەی ئەمڕۆ، یەكێكە لە زمانە هەرە دێرینەكان كە هێشتا قسەی پێ دەكرێت و ئەم زمانەی ئەمڕۆ دەتوانرێت بۆ ڕوونكردنەوە و تێگەیشتنی دەقە دێرینەكان بەكار بهێنرێت. لەبەر ئەوەی ئەو بەڵگەیە ناوێكی لێكدراوی زۆر ئاڵۆزی كوردی دەخاتە ڕوو و زاناكە مانای ناوەكەشی بەوە لێک داوەتەوە.
دووهەم سترابۆن ماد و گۆرانەكانی وەك دوو گروپی هاوشێوە ئاماژە پێ كردووە. كە ئەوە ڕێک ئەو بۆچوونەیە كە من چەند ساڵە دەیڵێم و تیۆریەكی نوێی منە كە ماد لە بنەچەدا ئاماژە نەبووە بۆ نەتەوە، بەڵكو بۆ گروپێكی حوكمڕانی كوردی. هەربۆیە لە چەندین سەرچاوەی دێریندا ئاماژە بە مادە كوردەكان كراوە، هاوشێوەی ئەردەڵانیە كوردەكان یان بابانیە كوردەكان (ئەم بابەتە زۆر بە قووڵی لە پەرتووكەكەمدا ڕوون كراوەتەوە).
سێهەم دەبینرێت كە پێكهاتەی سەرەكیی وشە لێكدراوەكە بریتیە لە ڕەگی دوو وشەی (سەر، پەڕ). هەردووكیان دوو وشەی كوردین و ئەمڕۆ بەكار دەهێرێن. وشەی (پەڕ/پەڕین) لە زمانی كاری، لۆڤی و هیتیشدا بە هەمان مانا دێت و، وشەی (سەر) لە زمانی میدیدا هەمان مانای هەبووە و، لە زمانەكانی سۆمەری، هیتی، هوری، لوڤیدا ماناكەی دەردەكەوێت. ئەمانە هەمووی ئەوە دەسەلمێنن كە ئەو وشانەی كوردین، لە هەمان كاتدا لە زمانە دێرینە هیندۆئەوروپیە مردووەكان و هەندێك لەو زمانانەی كە ئەمڕۆ بە هیندۆئەوروپی دانانرێن وەك سۆمەری، بەدی دەكرێن و بە پێچەوانەیشەوە.
چوارەم وەك ئاماژەی پێكرا، نازانرێت كە ئایا سراكیەكان ناوەكە هی خۆیان بووە یان كە هاتوونەتە كوردستان ئەو ناوەیان وەرگرتووە. بەڵام ئەو ژمارە كەمەی وشە سراكیەكان كە ئەمڕۆ ماون، بەشێكی باشیان لە كوردیدا هەمان مانا دەدەن. پێشتر لەو ژمارە وشە كەمەی كە لەو زمانەدا ماوە، فەرهەنگێكی بچووكی هاوبەشی سراكی- كوردیم داناوە كە ئەو پەیوەندیە دەخاتە ڕوو.
هەر لە نووسینەكەدا ئەوەش هاتووە كە ئەمانە هەمووی ئەوەمان بۆ دەردەخەن، كە زمانی كوری مۆزەخانەی زمانە دێرینەكانە. من لە پەرتووكەكەمدا هەزاران بەڵگەی هاوشێوەم داناوە كە دووپاتی دێرینی و گرنگی زمانی كوردی دەكەنەوە. هەر ئەو هەزاران بەڵگە زمانەوانی و مێژووییە بوو كە وای كرد، دە ساڵ پێش هەموو جیهان، لە ٢٠١٣دا بڵێم كە زمانی هیندۆئەوروپی لە كوردستانەوە بە جیهاندا بڵاو بووەتەوە. چەند مانگێك پێش ئێستا و دوای دە ساڵ لەو بۆچوونەی من، گەورەترین دەزگای لێكۆڵینەوەی زمان و كولتووری مرۆڤ لە ئەڵمانیا، ماكس پلانك، دووپاتی ئەو ڕاستیە بكاتەوە كە زمانی هیندۆئەوروپی لە كوردستانەوە بڵاو بووتەوە. هەر ئەو هەزاران بەڵگەیەش كە لە پەرتووكەكەمدا دامناون، ئەوە دووپات دەكەنەوە كە بێ تێگەیشتن لە كورد و زمانەكەی، مەحاڵە لە مێژووی شارستانیەتی مرۆڤایەتی و بنەچەی زمانە هیندۆئەوروپیەكان بگەین.
سەرەڕای هەموو ئەوانە، ئەمڕۆ لەو مێژووەدا كە لە ئەوروپادا سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی دێرین نووسراوە، كورد كراوەتە دەرەوە. بۆ نموونە دەزگایەكی ئەكادیمی وەك كەیمبریج هەیە كە یەكێك لە باشترین پەرتووكەكانی لە بواری مێژوودا بەرهەم دەهێنێت. ئەم دەزگایە پەرتووكی زۆر گەورەیان هەیە لەسەر قۆناغی مێژووی ئێران، كە ئەوان كورد بە بەشێك لەوە دادەنێن. سەرەڕای ئەوە، لە یەكێك لەو پەرتووكە گەورانەدا تەنها ٦ جار ناوی كورد هێنراوە، ئەویش وەك خێڵ و كۆچەری ئەو شاخانە. بەو جۆرە ئەو مێژووەی كە ئەمڕۆ لە ئەوروپادا بە مێژووی كورد دادەنرێت، بەرهەمی ئامانجێكی سیاسیە و وای كردووە كە تێگەیشتنیكی تەواو هەڵە و نازانستی لەسەر كورد بێتە ئاراوە (بەشێكی گەورەی پەرتووكەكەم بۆ ڕوونكردنەوەی ئەم بابەتە دانراوە).
سۆران حەمەڕەش ئەو نووسینەی لە هەژماری خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبووک بڵاو كردووەتەوە دەڵێت پەرتووكی (مێژووی بزر و نەگێڕدراوەی كورد) بە بەكارهێنانی هەزاران بەڵگەی مێژوویی، شوێنەواری، بۆماوەیی، زمانەوانی، فەرهەنگی، ئایینی و هی تر، دەیەوێت ئەو مێژووە شێوێنراوە جارێكی تر لەسەر بناغەیەكی زانستی و دوور لە بەسیاسیكردنی ئەو مێژووە، بنووسێتەوە. ناوی ئەو خێڵە و هەزاران ناو و بەڵگەی تری هەمەجۆر، ئەوەمان بۆ دووپات دەكەنەوە كە ئەو تێگەیشتنە جیهانیەی لەسەر كورد هەیە، تێگەیشتنێكی نازانستیە و بۆ مەبەستی سیاسی داڕێژراوە. لە كاتێكدا كە هەموو بەڵگەكان ئەوە دەخەنە ڕوو كە سەرەتای شارستانیەتەكە لە كورد و كوردستانەوە بڵاو بووەتەوە، بەڵام لە جیهانی ئەكادیمی مێژوودا بە گشتی كورد تەنها وەك خەڵكی شەڕكەر و كێوی و شوان وێنا كراوە.