دانا شوانی – هەولێر
دەروونناسیی پەروەردەیی لە ڕاستیدا توێژینه‌وه‌یه لەباره‌ی چۆنیەتی فێربوونی شێوازەکانی وانەوتنەوە و پرۆسەی پەروەردەیی و جیاوازی تاکەکەسییانه. مەبەست لە تێگەیشتن لە چۆنیەتیی فێربوون، پاراستنی زانیارییەکانی تاكه‌كانه. ئەم لقەی دەروونناسی بریتییە لە پرۆسەی فێربوون لە سەرەتای منداڵی و هەرزەکاری و پرۆسەی کۆمەڵایەتی و سۆزداری و مەعریفییه کە ڕۆڵیان لە فێربوون بە درێژایی ژیان هەیە. بواری دەروونناسیی پەروەردەیی کۆمەڵێک بواری دیکەش لەخۆ دەگرێت، لەوانە دەروونناسیی گەشەکردن، دەروونناسیی ڕەفتار، دەروونناسیی مەعریفی. لێره‌دا باسی هەندێک لە دیدگا جیاوازەکان لە بواری دەروونناسیی پەروەردەیی ده‌كه‌ین.
سه‌باره‌ت به مێژووی ده‌روونناسیی په‌روه‌رده ده‌توانین بڵێین كه دەروونناسیی پەروەردەیی بوارێکی لاوەکی تاڕادەیەک تازه‌یه کە گەشەیەکی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە. دەروونناسی تا کۆتاییەکانی ١٨٠٠ وەک زانستێکی جیاواز سەریهەڵنەدا، بۆیە گرنگیدانی سەرەتایی بۆ دەروونناسیی پەروەردەیی تا ڕادەیەکی زۆر لەلایەن فەیلەسوفە پەروەردەییەکانەوە په‌ره‌ی پێ درا. هێربارت پێیوابوو کە ئارەزووی خوێندکار بۆ بابەت یان پرسێك، کاریگەرییەکی زۆری لەسەر دەرئەنجامه‌كانی فێربوون هەیە. ئەو پێیوابوو پێویستە مامۆستایان لە کاتی بڕیاردان لەسەر ئەوەی کام جۆری وانەوتنەوە گونجاوترینە، ئەمە له‌پێشچاو بگرن. ویلیام جەیمس، دەروونناس و فەیلەسوف، بەشدارییەکی بەرچاوی لەم بوارەدا هه‌بووه. دەقه گرنگەکەی لە ساڵی ١٨٩٩ بە ناوی گفتوگۆ لەگەڵ مامۆستایان، بە یەکەم کتێبی دەروونناسیی پەروەردەیی دادەنرێت. لە هەمان کاتدا، دەروونناسێکی فەرەنسی به‌ناوی ئەلفرێد به‌ینێ خەریکی پەرەپێدانی تاقیکردنەوە بەناوبانگەکانی زیرەکی بوو. ئەم تاقیکردنەوانە لە سەرەتادا بۆ یارمەتیدانی حکومەتی فەرەنسا بۆ دەستنیشانکردنی ئەو منداڵانەی کە گەشەکردنیان دواکەوتووە و دروستکردنی بەرنامەی پەروەردەی تایبەت ئاماده‌كراون.
لە ئەمریکاش جۆن دیوی کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر پەروەردە هەبوو. بیرۆکەکانی دیوی پێشکەوتنخوازانە بوون. ئەو پێیوابوو قوتابخانەکان پێویستە سەرنجیان لەسەر په‌روه‌رده‌ی خوێندکاران بێت نەک بابەتەکان. ئەو بانگەشەی بۆ فێربوون له ڕێگه‌ی چالاکیه‌وه دەکرد. لەم دواییانەدا، دەروونناسێکی پەروەردەیی به‌ناوی بنیامین بلۆم، بایه‌خی به پۆلێنکردن و وەسفکردنی ئامانجە پەروەردەییە جیاوازەکان داوه. بە درێژایی مێژوو کۆمەڵێک کەسایەتی، ڕۆڵێکی گرنگیان لە پەرەپێدانی دەروونناسیی پەروەردەیی هەبووە. هەندێک لەو کەسە ناسراوانە بریتیین لە:
- جۆن لۆک: لۆک فەیلەسوفێکی پێیوایه ئەو بیرۆکەیەی کە ئەقڵ لە بنەڕەتدا لە کاتی لەدایکبووندا تەختەیەکی سپییە. ئەمەش بەو مانایەیە کە زانست لە ڕێگەی ئەزموون و فێربوونەوە پەرەی پێ دەدرێت.
- ژان پیاژه: دەروونناسێکی سویسرییە کە بە تیۆری کاریگەری زۆری گەشەسەندنی مەعریفی ناسراوە، کاریگەری ژان پیاژه لەسەر دەروونناسیی پەروەردەیی تا ئەمڕۆش دیارە.
- بی.ف. توێژینه‌وه‌كانی لەسەر بەهێزکردن و سزادان بەردەوامە و ڕۆڵێکی گرنگی لە پەروەردەدا هه‌یه.
وەک لە بوارەکانی تری دەروونناسیدا، توێژەرانی دەروونناسیی پەروەردەیی لە کاتی توێژینه‌وه لە کێشەیەکدا، دیدگای جیاواز لەپێشچاو دەگرن. ئەم دیدگایانە سەرنج دەخەنە سەر هۆکارە تایبەتەکان کە کاریگەرییان لەسەر فێربوونی مرۆڤەکان هەیە، لەوانە ڕەفتارە فێربووەکان، زانین، ئەزموونەکان و، هتد. - ڕوانگەی ڕەفتاری
ئەم بۆچوونە ئەوە پیشان دەدات کە هەموو ڕەفتارەکان لە ڕێگەی مەرجدارکردنەوە فێر دەبن. ئەو دەروونناسانەی کە ئەم بۆچوونە دەگرنەبەر، زۆر پشت بە بنەماکانی مەرجدارکردن بۆ ڕوونکردنەوەی چۆنیەتی فێربوون دەبەستن. بۆ نموونە مامۆستایان دەتوانن پاداشتی فێربوونی خوێندکاران بدەنەوە بە پێدانی دیارییه‌ك. ڕوانگەی ڕەفتاری لەسەر ئەو تیۆرییە دامەزراوە کە فێرخوازەکان کاتێک فێر دەبن کە پاداشتی ڕەفتاری “باشە”یان پێدەدرێت و لەسەر ڕەفتاری “خراپ” سزا دەدرێن. لە کاتێکدا ئەم جۆرە شێوازانە دەتوانن لە هەندێک حاڵەتدا بەسوود بن، بەڵام ڕێبازی ڕەفتاریی ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە ئه‌ویش بەهۆی گرنگینەدان بە هەڵوێست و هەست و پاڵنەرە ناوخۆییەکان بۆ فێربوون. - ڕوانگەی گەشەپێدان
ئەم دیدگایە جه‌خت لەسەر چۆنیەتی بەدەستهێنانی کارامەیی و زانیاری نوێی منداڵان ده‌كاته‌وه. قۆناغەکانی گەشەکردنی مەعریفی ژان پیاژه نموونەی تیۆرێکی گەشەسەندنی گرنگە کە مامەڵە لەگەڵ چۆنیەتی گەشەکردنی منداڵان لە ڕووی فیکرییەوە دەکات. بە تێگەیشتن لە چۆنیەتی بیرکردنەوەی منداڵان لە قۆناغە جیاوازەکانی گەشەکردندا، دەروونناسانی پەروەردەیی دەتوانن باشتر لەوە تێبگەن کە منداڵان لە هەر قۆناغێکی گەشەکردنیاندا توانای چییان هەیە. ئەمە دەتوانێت یارمەتی پەروەردەکاران بدات بۆ پەرەپێدانی شێواز و کەرەستەی فێرکردن کە ئامانجیان گروپە تەمەنییە تایبەتەکانە. - ڕوانگەی مەعریفی
ڕێبازی مەعریفی زۆر بەربڵاوتر بووە، بە شێوەیەکی سەرەکی لەبەرئەوەی هۆکارەکانی وەک یادەوەری، بیروباوەڕ، هەست و پاڵنەرەکان لە پرۆسەی فێربووندا ڕوون دەکاتەوە نەک لە ئەنجامی پاداشتی دەرەکیدا. دەروونناسیی مەعریفی ئامانجی تێگەیشتنە لە چۆنیەتی بیرکردنەوە و فێربوون و بیرهێنانەوە و پرۆسێسکردنی زانیاری مرۆڤەکان. دەروونناسە پەروەردەییەکان کە ڕوانگەیەکی مەعریفییان هەیە، ئارەزووی ئەوە دەکەن کە تێبگەن منداڵان چۆن پاڵنەریان بۆ فێربوون هه‌یه و چۆن بیریان دێتەوە کە چی فێردەبن، چۆن کێشەکان چارەسەر دەکەن و، هتد. - ڕوانگەی بونیادگەرایی
ئەم بۆچوونە جه‌خت لەسەر چۆنیەتی بنیاتنانی زانیاریی مرۆڤ لەسەر جیهان بە شێوەیەکی چالاکانە ده‌كاته‌وه. لە ڕاستیدا بونیادگەرایی ئەو کاریگەرییە کۆمەڵایەتی و کولتوورییانە لەبەرچاو دەگرێت کە کاریگەرییان لەسەر شێوازی فێربوونمان هەیە. ئەوانەی ڕێبازی بونیادگەرایی دەگرنەبەر پێیان وایە ئەوەی مرۆڤ پێشتر دەیزانێت زۆرترین کاریگەری لەسەر چۆنیەتی فێربوونی زانیاری نوێ هەیە. ئەمەش بەو مانایەیە کە زانیاری نوێ تەنها دەتوانرێت زیاد بکرێت بۆ زانستی هەبوو و لێی تێبگات. ئەم بۆچوونە بە شێوەیەکی زۆر لە ژێر کاریگەری کارەکانی دەروونناس لیڤ ڤیگۆتسکیدایە، کە بیرۆکەکانی وەک ناوچەی گەشەکردنی نزیک و داسەپاوەکەی فێربوون ناساندووە. - ڕوانگەی ئەزموونی
ئەم بۆچوونە جەخت لەسه‌ر ئه‌وە دەکاتەوە کە ئەزموونەکانی ژیانی مرۆڤ خۆی کاریگەری لەسەر شێوازی هەستکردن بە زانیاری نوێ هەیە. ئەم ڕێبازە هاوشێوەی دیدگا بونیادگەرایی و مەعریفیەکانە کە ئەزموون و بیرکردنەوە و هەستەکانی فێرخواز لەبەرچاو دەگرن. ئەم شێوازە ڕێگەیان پێدەدات مانای کەسی لەو شتانەدا بدۆزنەوە کە فێری دەبن لەبری ئەوەی هەست بکەن کە زانیارییەکان بۆ ئەوان ناگرێتەوە.
بۆیه دواجار ده‌توانین بڵێین كه دیدگای جیاواز بۆ ڕەفتاری مرۆڤ دەتوانێت سوودی هەبێت لە کاتی سەیرکردنی پرسەکانی بواری دەروونناسیی پەروەردەیی. هەندێک لەوانە بریتیین لە ڕوانگەی ڕەفتار، ڕوانگەی بونیادگەرایی و ڕوانگەی ئەزموونی، چونكه هه‌ر یه‌ك له‌و دیدگا و ڕێبازانه گۆشه‌نیگای جیاواز بۆ تێگه‌یشتن له ڕه‌فتاری تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه ده‌خه‌نه‌ڕوو، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات دواجار نه‌وه‌یه‌كی ته‌ندروست و په‌روه‌رده‌كراو بینا بكرێت.