دیمانە: هێمن خەلیل – هەولێر
(د.هیوا عەساف) ماستەرنامەكەی لەسەر شێوە ئاخاوتنی (شوانی كێشك) ە، هەروەها تێزی دكتۆراكەی بە ناونیشانی (بنەمای پراگماتیكی لە زمانی ڕاگەیاندنی كوردیدا)یە، تێیدا فەلسەفە و چەند بنەمایەكی، (بنەمای پراگماتیكی-) زمانی ڕاگەیاندنی دیاركردوە كە ئامانجی سەرەكیی هەر دەزگایەكی ڕاگەیاندنە. وەكو زاراوەیەكی فەلسەفی مەبەست لێی بنەمای كردارەكی و سوودبەخشیی بیرۆكەیە، كە بنەمای كاركردنی فەلسەفەی پراگماتیزمە.
سەبارەت بەتێزی دكتۆراكەی دیدارێكمان لەگەڵیدا كرد
لەسەرەتا لە (د.هیوا)مان پرسی پڕاگماتیك چییە؟ لەوەڵامدا گوتی:” پراگماتیك واتە (كردارەكی)، لە وشەیی( پراگمای)ـ یۆنانییەوە هاتووە، كە بە واتای (كردار) دێت، جا ئەم زاراوەیە سەرەتا لە
فەلسەفەدا بەكارهاتووە. (چارلس پێرس)، ڕابەری فەلسەفەی پراگماتیزم زاراوەی (پراگماتیك-)
لە(كانت)ەوە وەرگرتووە، و لە بەرانبەر زاراوەی (كردارەكی، پراكتیكال)
(پراگماتیك) زاراوەی(كانت)ـی بەكارهیناوە.لە فەلسەفەی پراگماتیزمدا گرنگی بە ڕەهەندی كردارەكیی بیرۆكە دەدرێت، بۆیە ئەو ناوەی بەبەردا بڕاوە. ئەم شێوازی كاركردنە چووە بواری زمانەوانییەوە و پراگماتیكس- وەكو ئاستێكی شیكردنەوەی زمان پەیدابووە. پراگماتیكس زانستی لێكۆڵێنەوەیە لە بەكارهێنانی زمان. واتە لە دۆخی بەكارهێنان و بە گەڕانەوە بۆ دەو‌رووبەر لە زمان دەكۆڵێتەوە. واتە بەپێچەوانەی ڕۆنانكارەكان، كە وەكو مادە و تەنێكی بێگیان لە دەرەوەی مرۆڤدا لە زمانیان دەكۆڵییەوە، (پراگماتیكس)ـیش بەپێچەوانەوە بە گەڕانەوە بۆ دەوروبەر و بەكارهێنەر لە مەبەستی بەكارهێنانی زمان دەكۆڵێتەوە. واتە لەناو كۆمەڵگا و لای بەكارهێنەران واتا دیاریدەكات، نەك لە فەرهەنگ و كتێبی ڕێزماندا بەدوای واتای كەرەستە زمانییەكاندا بگەڕێت”.
لەو مامۆستایەی زانكۆمان پرسی تاچەند پراگماتیك لە بەشە كوردییەكاندا گرنگی پێ دەدرێت؟ لەوەڵامدا دەڵێ:”پراگماتیكس وەكو زاراوەیەكی زمانەوانی لەسەر دەستی (چارلس مۆریس) لە ساڵی (1937)ەوە پەیدابووە، بەڵام لە ناو زمانەوانیی كوردیدا لە كۆتایی (90)ەكان و سەرەتای (2000)ەكانەوە پەیدابووە، بۆیە لەچاو ئاستەكانی تری زمان درەنگتر و كەمتر لێكۆڵێنەوەی لەبارەوە كراوە. بەڵام لە ئێستادا لەچاو ڕابردوو زیاتر گرنگیی پێ دەدرێت، جگە لە ماستەر و دكتۆرا، لە قۆناغی بەكالۆریۆسیش لە هەندێك لە بەشە كوردییەكان دەخوێنرێت”.
لەبارەی پەیوەندیی نێوان پراگماتیزم و هێمازانی د.هیوا ڕای وایە:” هێمازانی، كە بەگشتی گرنگی بە لێكۆڵینەوەی هێما دەدات، لەوێدا دەچێتە سنووری زمانەوانییەوە، كە گرنگی بە هێمای زمانی دەدات. هێمازانی بە (چارلس پێرس)ی فەیلەسوفی دامەزرێنەری فەلسەفەی پراگماتیزم و لۆجیكزانی ئەمریكاییەوە بەستراوەتەوە. بە لای (پێرس)ەوە لۆجیك هاوواتای (هێمازانی)یە، بۆیە هێمازانی لای ئەو ئەركی فەلسەفی و لۆجیكیی هەیە و ناتوانرێت لە فەلسەفەكەی جیابكرێتەوە. واتە پێرس لە چوارچێوەی فەلسەفەی پراگماتیزمدا لەگەڵ كۆمەڵێك بابەتدا لەبارەی هێماشەوە ڕای تایبەتی خۆی هەبووە. پێرس باوەڕی وایە ئێمە تەنیا بە هۆی هێماكانەوە بیردەكەینەوە. هەموو بیریش بە هێما دادەنێت، چونكە تێگەیشتن لە بیر لە ڕێگای هێماكانەوە دەبێت. كاتێك پێرس سەرجەم چالاكییەكانی بیر بە هێما دادەنێت. مەبەست ئەوەیە هێما گوزارشت لە بیر دەكات و دەیگەیەنێتە جیهانی دەرەوە. واتە بیر لە جیهانی مادیدا بەرجەستەدەكات”.
لەپرسیارێكی تر لەو مامۆستایەمان پرسی پراگماتیكس و پراگماتیزم چین؟ بەڕێزیان وەڵامەكەی بەم شێوەیە بوو:” پراگماتیزم ئەو فەلسەفەیەیە، كە گرنگیی بە كاركردن و چالاكی كردەیی دەدات. ڕەگی ئەم فەلسەفەیە دەچێتەوە سەر فەلسەفەی ڕیالیزم (الواقعیە)، بە پێی ئەو ڕێبازە، كەتوار (واقع)ی هەستپێكراو سەرچاوەی مەعریفەیە. زاراوەی پراگماتیزم لە فەلسەفەی ڕیالیزم و ئەزموونگەرییەوە وەرگیراوە و لە بواری فەلسەفەوە گەشەیكردوە و پاشان چووەتەوە سنووری زمانەوانییەوە و، بۆ یەكەمجار لەلایەن (چارلس پێرس)ەوە لە بواری زمانەوانیدا بەكارهێنرا. پراگماتیزم، فەلسەفەیەكی ئەمریكاییە و لەسەر دەستی (چارلس پێرس، ولیەم جێمس، جۆن دیوی) لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەهەم سەریهەڵداوە. پراگماتیكس وەكو زاراوەیەكی زمانەوانی، ڕێبازێكی ڕۆژئاوایی نوێیە بۆ لێكۆڵینەوە لە زمان. بە فەلسەفەی پراگماتیزم كاریگەرە بۆ گەڕان بە دوای شتەكان و ئەوەی پەیوەستە پێیانەوە. ئامانجی دیاریكردنی مەبەستی زمانە. ئەمەش دوای باڵادەستبوونی ڕۆنانكاری دێت، بۆ ماوەیەكی زۆر، كە گرنگیی زۆریان بە ڕۆنان و ڕووكەشی زمان دەدا و زۆر لایەنی وەك واتا و دەوروبەر و بەكارهێنانی زمانیان فەرامۆش كردبوو. پراگماتیكس وەكو كاردانەوەیەك لە بەرانبەر دەمارگیریی ڕۆنانكارەكان سەبارەت بە ڕۆنان، پەیدابوو، كە لێكۆڵێنەوە لە بەكارهێنانی زمان لە دەوروبەر و مەبەستە پراگماتیكییەكەی و كاردانەوەی وەرگر، دەكات. ئەمەش ناچێتە ژێر باری لێكۆڵینەوەی ڕۆنانكارییەوە”.
لەبارەی پڕاگماتیكی لەزماندا دكتۆر دەڵێ:” بە باوەڕی ئێمە مرۆڤ لە بەكارهێنانی زماندا هەمیشە گوتارێكی جێگری هەیە، ئەویش گوتاری پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی و هاوبەرژەوەندییەكانیەتی كە قسەش دەكات دەیەوێت پاشكاری قسەكەی بەو ئاراستەیە گۆڕانكارییەكان بخاتەوە. ئەم بابەتەم بە درێژی لە تێزی دكتۆراكەمدا باسكردوە، لێرەدا بە كورتی دەیخەینەڕوو:
یەكەم: دەكرێت قسەكردن گۆڕانكارییەكی كرداری یان هزری لە خودی قسەكەردا بهێنێتەدی، كە خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی خۆی بكات. واتە كارێكی فیزیكی بكات، یان خۆی لە ئەنجامدانی كارێك ڕزگار بكات، (بۆ نموونە بەڵێن بدات واز لە خوویەكی خراپ بهێنێت )، یان بە گۆڕانكارییەك لە هزری خۆیدا ئاسودەییەك بەدەستبهێنێت، (بۆ نموونە كاتێك قسەیەك لە قازانجی كەسێك یان وەكو چاكەیەك بكات)
.دووەم: گۆڕانكارییەك لە كەسی بەرامبەردا بێنێتەئاراوە، ئەویش بە دوو جۆر
ئەلف: كارێكی فیزیكی بە كەسێك ئەنجامبدات، بۆنموونە كەرەستەیەكی پێ بگوازێتەوە
ب: گۆڕانكارییەك لە بیری كەسی بەرامبەردا بهێنێت. ئەمەش بە سێ شێوەیە:-دەكرێت قسەكردنەكەی
1- لەپێناوی پاراستنی پایەی كۆمەڵایەتییان، بە شێوەیەكی ئەرێنی وێنای خۆی و هاوبەرژەوەندییەكانی بكات، بۆنموونە لە كردەكانی وەك (پیاهەڵدان، پاكانەكردن، سڵاوكردن، پۆزش هێنانەوە …هتد) دا ئەم بنەمایە هەیە.
2-دەكرێت قسەكردن بە شێوەیەكی نەرێنی وێنای ئەو كەسانە بكات كە ڕكابەر و نەیارن، ئەو كەسانەش دەبن بە ڕكابەر و نەیار كە بە باوەڕی ئێمە بوونە دەبن بە هەڕەشە لەسەر بەرژەوەندییەكانمان، كردە قسەییەكانی وەك (تاوانباركردن، جوێندان، سووككردن، تانەلێدان …هتد) ئەم جۆرە وێنایە دەكەن و ئەم بنەمایەیان تێدایە.
3-یەكێكی تر لە مەبەستە پراگماتیكییەكانی بەكارهێنانی زمان، پێدانی زانیاری و ڕازیكردنە، تیایدا نێرەر هەوڵی ئەوە دەدات ئەو زانیاری و بیروڕایانە بە وەرگر بگەیەنێت، كە خۆی پێی پەسندە و بەرژەوەندیی لەوەدا دەبینێت، وەرگر ئەو زانیارییانەی هەبێت. ئەمەش هەوڵی نێرەرە بۆ ئەوەی وەرگر بیركردنەوەیەكی دیاریكراوی هەبێت، سەبارەت بەو بابەتانەی نێرەر دەیخاتەڕوو. لەم ئەركەدا نێرەر دەیەوێت بیروڕای وەرگر سەبارەت بەو بابەتانە بە شێوەیەكی دیاریكراو بگۆڕێت. ئەمەش دەبێت بە هەوڵی بیروڕا گۆڕین و ڕازیكردنی وەرگر. لەم جۆرە كردانەدا تەكنیكی جۆراوجۆر بۆ باوەڕپێهێنان و ڕازیكردنی وەرگر بە ناوەرۆكی ڕستەكان بەكاردەهێنرێت، لەوانەش تەكنیكە جیاوازەكانی (ئارگۆمێنتسازی، كاپیتیشن، زمانی میڵتۆن)”.
لەبارەی دوا پرسیار لە ( د.هیوا)مان پرسی كاریگەریی فلسەفەی پراگماتیزم لەسەر زمانەوانی چییە؟ لەوەڵامدا وەڵامەكەی بەم شێوەیە بوو:” فەلسەفەی پراگماتیزم كاریگەریی زۆری لەسەر ڕەوتی لێكۆڵینەوە زمانییەكان بەگشتی و بواری واتا بەتایبەتی، هەبووە. بۆیە دەبینین چەند بوارێكی زمانەوانی، بۆ ڕوونكردنەوەی وردەكارییەكانی چۆنیەتی كاركردنی زمان و كاركردن لە سەر زمان، ڕێچكەی هاوشێوە یان كاریگەر بە ڕێچكەی فەیلەسوفە پراگماتیستەكانیان هەڵبژاردوە. كاریگەرییەكەش بە دوو شێوەیە، هەندێ بواری زمانەوانی وەك (پراگماتیكس) ڕاستەوخۆ لە باوەشی فەلسەفەكەدا پەیدابووە. هەندێكی تریان بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ بە فەلسەفەكە كاریگەربوونە و شێوازی كاركردنیان لە فەلسەفەكەوە وەرگرتووە. بۆ نموونە لە تیۆری كردە قسەییەكاندا، كە یەكێكە لە بابەت سەرەكییەكانی پراگماتیكس، مامەڵە لەگەڵ كاریگەرییە (كردارەكی)یەكانی زمان لە كەتواردا دەكرێت. ئەم هەنگاوە پەیڕەوكردنی بنەمای (كردارەكی)یە لە لێكۆڵینەوەی زمانی و ناساندنی زماندا، كە هەمان بنەمای كاركردنی فەلسەفەی پراگماتیزمە، بەو پێیەی لەو فەلسەفەیەدا بەهای بیرۆكە لەو وێنە و شێوانەدانییە، كە لە زەیندا دروستدەبن، یان لە بەرجەستەكردنی ئەوشتانەی كە هەن، بەڵكو بەهاكەی لەو كارانەدایە، كە دەبن بە ئەنجامی بیرۆكەكە، و لەو گۆڕانكاریانەدایە، كە لە دەوروبەردا دەیخاتەوە.
لە پراگماتیزمدا بایەخ بەوە دەدرێت، كە بیر و هێما و مەعریفە و فەلسەفە بە شێوەیەكی كردارەكی لە كەتواردا بەرجەستەبن. خاڵی هاوبەشی نێوان پراگماتیزم و پراگماتیكس ئەم بنەمایەیە. ئەم بنەمایەی كاركردن لە زۆر لایەنی تری كاركردنی زمانەوانیدا ڕەنگیداوەتەوە. دوای قۆناغێك لە گرنگیدان بە فۆرم و بە تیۆر، زمانەوانی ڕووی لە لیكۆڵینەوەی بەكارهێنان و ناوەرۆكی زمان و لایەنی كردارەكیی زمان كرد. ئەمەش لە ژێر ناوی تیۆر و ڕێباز و لقی جۆراوجۆری زمانەوانیدا پەیڕەوكراوە، بۆنموونە (بابەتی واتا لای ڕەوشتكارەكان، شیكردنەوەی گوتار، تەنانەت زمانەوانیی كارەكی)، هەموو ئەمانە پشتیان لە فۆرمی زمان كرد و بایەخیان بە لایەنی كردارەكیی زمان داوە. زۆربەی ئەم لقانەی زمانەوانیش لە ئەمریكا و بە كاریگەریی پراگماتیستەكان سەریانهەڵداوە”.