دیمانە: هێمن خەلیل- هەولێر
(د. ژوان عەبدولسەلام عزیز گەردی) مامۆستا لە كۆلێژی پەروەردەی شەقڵاوەی زانكۆی سەڵاحەدین، ماستەرنامەكەی بە ناونیشانی (شێواز لە شیعرەكانی كامەران موكری لەژێر ڕۆشنایی قوتابخانەی (فیلۆلۆجی لیۆشپیتزەر)دا، لێكۆڵینەوەیەكی شیكاری شێوازییە، هەروەها تێزی دكتۆراكەشی (شێوازناسی ئەدەب – لێكۆڵینەوەیەكە دەربارەی شیعرە كوردییەكانی كامیلی ئیمامی (ئاوات)دا، كە پسپۆڕی شێوازناسییە. خاوەنی سێ كتێبە.
تایبەت بە شێوازو شێوازناسی دیدارێكمان لەگەڵیدا كرد
سەرەتا دەربارەی مەبەست لەشێواز لەڕووی زارەوە دكتۆرە ژوان گوتی:” زاراوەی شێواز لە زمانی كوردیدا زاراوەیەكی نوێیەو لە بەرامبەر( ستایلوس)ـی ئینگلیزییه‌وه هاتوه كه به‌مانای ئامێرێكی نوك تیژی ڕەق دێت. لەبنەڕەتدا زاراوەیەكی كۆنی لاتینی( ستایل)ـە لە كۆندا ئەو ئامێرەیان بۆ نووسینی بە دەست بەكاردەهێنا. لە زمانی عەرەبی (الاسلوب) و لە زمانی فارسی (سبك)ی پێ دەڵێن. لە زمانی كوردیدا شێواز زاراوەیەكە؛ واتا گەلێكی بۆ بەكارهێنراوە، لەوانە: (رێگە، ڕێباز، شێوە، ڕووكار، پێشنیار، چۆنیەتی، ڕەفتار، ڕاهاتن، ..)، هەر تاكێك لە ژیانیدا شێوازێكی تایبەتی هەیە، شێواز بە واتا گشتییەكەی: ئەو ڕێگەیەیە كە تاك دەیگریتەبەر بۆ ئەنجامدان و جێبەجێكردنی سەرجەم كارەكانی ژیانی، وەك (ئاخاوتن، بڕیاردان، پۆشاك، ڕۆیشتن، وانەوتنەوە، هتد)، بە هۆی ئەو ڕێگەیەوە كە تاك هەڵیبژاردوە تیایدا هەڵسوكەوت و ڕەفتارەكانی خۆی پێشكەش دەكات، ئەگەر ڕێگەكەی باش بوو ئەوا شێوازێكی جوانی بۆ دروست دەكات و بەو كەسە دەوترێت كەسێكی بە ئسلوبە، بە پێچەوانەوە پێی دەوترێت كەسێكی بێ ئسلوبە. واتە لەناو كۆمەڵگە ڕەنگدانەوەی ڕاستەوخۆی دەبێت، بۆیە دەبێت وریا بین لە هەڵبژاردنی ڕێگەی ژیانكردنمان، چونكە دەبێتە هۆی ناسینەوەی كەسایەتیمان. بەڵام شێواز لەڕووە زانستیی و تایبەتیی و ئەدەبییەكەیەوە؛ مەبەست لێی (ڕێگەی نووسین و داڕشتن)ە، كە بۆ دەربڕین و گوزارشتكردن و چۆنیەتی گەیاندنی بیرو مەبەست بەكارهاتووە، ئەو ڕێگەیەی كە وا ئەدیب، نووسەر، شاعیر، . بۆ نووسینە بیرۆكە تایبەتەكەی خۆی دەیگرێتەبەر. واتە: واتا زاراوەییەكەی شێواز لەسەر زمانی نووسین و دەربڕینی ئەدەبی كورت دەبێتەوە”.
تایبەت بە پێناسەی شێواز ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەڵێ:” شێواز بنچینەیەكی گرنگی دامەزراوەو داڕشتنی دەقی ئەدەبییە، بۆیە شێواز چەمكێكی فراوانی فرە ڕەهەندەو لە سێ ڕوانگەی جیاوازەوە پێناسەی هەمەچەشنی بۆ كراوە، لە ڕوانگەی ئاخێوەرەوە شێواز وێنەیەكە كە لە بیرو هزرو تواناو كەسایەتی ئاخێوەرەوە كێشراوە، لە ڕوانگەی خوێنەرەوە شێواز دروستكردنی كاریگەریی هەمەجۆرە لەسەر دلأ و دەروونی خوێنەر، لە ڕوانگەی دەقەوە شێواز لەگەڵ داڕشتن و دەربڕینی دەقەوە شێوازی فرەچەشن بەرهەم دەهێنرێت، واتە دەق خاڵی ناوەڕاست و بنچینەیی بەیەك گەیاندنی نێوان ئاخێوەرو خوێنەرەو هەرسێكیان كۆڵەگەی سەرەكی دروستبوونی شێوازن، بەگشتی دەتوانین بڵێن شێواز توانای زمان لە داڕشتنی دەقی ئەدەبی بەدەردەخات، چونكە زمان توانای ئاخێوەرەكان لە بەدیهێنان و نەخشاندنی بیرەكان لەنێو دەقەكەدا بەرجەستە دەكەن”.
(د.ژوان) دەربارەی شێواز لەڕوانگەی ئەدیبەكانەوە ئاماژەی دا:” شێواز بە هۆی فراوانی لە بەكارهێنانیدا لە ڕوانگەی چەندین بوارو بابەت و زانستی جیاجیاوە باسكراوە، یەكێك لەوانە ڕوانگەی (ئەدیبەكانە). ئەدیبەكان دەڵێن شێواز واتە تاك – تاكەكەس. شێواز دەبێت خودی خۆت بیت، بۆ ئەوەی خودی خۆت بەدەست بێنیت دەبێت وا بكەیت گوێمان لە دەنگ و لەرینەوەی دەنگی تۆ بێت، بە واتای ئەوەی شێواز ئەو ڕێگەیەیە ئەدیب هەست و سۆزو بیری خۆی تیا دادەڕێژێت، ئەم شێوازە گرنگی بە جوانكردنی دەقی ئەدەبی تاكەكەس دەدات، لە ڕێگەی دروستكردنی خەیاڵی جوان و بەكارهێنانی وێنەی هونەری، بە مەبەستی گەیاندنی واتای بە ئامانجكراوی ئاوەزی ئەدیب، هەر چەند شێوازی گوزارشتكردن و داڕشتنی وشەكان جوانتر وێنەیان بۆ كێشرابن لە لای ئەدیب، ئەوا هەوڵدەدرێت قوڵتر لە واتاكەی وردبینەوە، بەمەش زیاترو باشتر دەقە ئەدەبییەكە دەكەوێتە بەرچاو و سەرنجڕاكێشتر دەبێت”.
ئەو مامۆستایە بەردەوام بوو لەقسەكانی كەجیاوازی لەنێوان شێوازو شێوازناسیدا دەكات و دەڵێ:” گەرچی شێوازو شێوازناسی پەیوەندییەكی بەهێزی لەیەكدانەبڕاویان بەیەكەوە هەیە، چونكە (شێواز زەمینەسازی سروشتی شێوازناسییە)، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە چەند خاڵێكی جەوهەری لەیەكتر جیا دەبنەوە، چونكە هەر یەكەیان پڕۆسەی كاركردن و یاساو بنەمای تایبەت بە خۆیان هەیە: * زاراوەی شێواز لە سەدەی (15) بەكارهێنراوە،بەڵام زاراوەی شێوازناسی لەسەرەتاكانی سەدەی (20)م و بەدواوە بەكارهێنرا. *شێواز بە هۆی زمانەوە ڕێگەی جیاواز دروست دەكات، شێوازناسیش لێكۆڵینەوە لەسەر ئەو ڕێگەیە دەكات كە بەهۆی زمانەوە بەرهەم هاتووە. *شێواز لەسەر بنەمای لادان و هەڵبژاردن و باری دەروونی و سیاسی و ..دەستەبژێری ئاخاوتنەكانی دەكات، بەڵام شێوازناسی ئەركی شیكردنەوەی شێوازە بەرهەم هاتووەكانە، *شێواز لە كاتی داڕشتندا كۆد بۆ دەقە ئەدەبییەكان دادەنێت، بەڵام شێوازناسی لە كاتی شیكردنەوەوە كۆدی دەقە ئەدەبییەكان دەكاتەوە. *شێواز بەخشینی بەهای كاریگەرییە بەشێوەیەكی تایبەتی لە ڕەوتی دەربڕیندا، بەڵام شێوازناسی بریتییە لە ئاشكراكردنی ئەو بەها كارگەرییە لە ڕووەكانی جوانكاری و دەروونییەوە. *شێواز گوزارشتی زمانەو شێوازناسیش لێكۆڵینەوەی ئەو گوزارشتەیە، واتە شێوازناسی لە ڕەهەندی زمانییەوە گوزارشت لە دیاردەكانی شێواز دەكات و دەیدۆزێتەوە. *شێواز ئەو ڕێگەیەیە كە ئەدیب لە نووسینەكانیدا پەنای بۆ دەبات، بەلام شێوازناسی ئەو زانستەیە میكانیزمی خۆی هەیە بۆ شیكردنەوەی دەقەكان”.
لەپرسیارێكی تر لە دكتۆرە ژوانمان پرسی مەبەست لە شێوازەكانی زمان و شێوازەكانی ئەدەب چییە؟ وەڵامەكەی بەم شێوەیە بوو:” مەبەست لە شێوازەكانی زمان؛ ئەو شێوازانانەن بەپێی فەرهەنگ و یاساكانی دەنگسازی و وشەسازی و ڕستەسازی و واتاسازی بەرهەم دێن، وشەكان چۆن لە فەرهەنگ هاتووە بەمشێوەیە بێ ئەوەی بە خەیاڵ و هەست و سۆز باركرابن یان لادانێكیان كردبێت یاخود كۆد بكرێن بەكاردەهێنرێنەوە، بۆیە نە دەتوانرێت دەستكاری بكرێن نە دەتوانرێت لە یاساكانیشدا لابدەن، كەوابێت شێوازەكانی زمان ئامانجیان دیاریكردن و ڕوونكردنەوەیە، هەرچی شێوازەكانی ئەدەبە؛ بەرهەمی لادانەكانن لەسەرجەم ئاستەكانی زمان (دەنگسازی و وشەسازی و ڕستەسازی و واتاسازی)، هەر لادانێك لە هەر ئاستێكی زمان و فەرهەنگدا بكرێت شێوازەكان دەبن بە شێوازێكی ئەدەبی، ئەم شێوازەش دەربڕینێكی هونەرییەو ئامانجی خستنەڕووی ئەو سۆزو بیرانەیە كە لە دەروونی ئەدیبەكەی داهەیە، بۆیە خوێنەر بە شێوازەكانی ئەدەب كاریگەرو كارتێكراو دەبێت و بەسەر دڵ و دەروونی ڕەنگدەداتەوە، بەڵام شێوازەكانی زمان وەك شێوازەكانی ئەدەب وەك پێویست ناتوانن كاریگەری بخەنە سەر دلأ و دەروونی خوێنەرو بەمشێوەیەی شێوازەكانی ئەدەب كارتێكراو نابن”.
تایبەت بەمێژووی شێوازناسی لای نەتەوەی كورد دكتۆرە دەڵێ:”لێكۆڵینەوە لە زانستی شێوازناسی لە چاو نەتەوەكانی تر درەنگتر لەنێو كورددا سەریهەڵدا، تەنانەت تا ئێستاشی لەگەلأ بێت لێكۆڵینەوە لەسەر شێوازناسی بە پەنجەی دەست دەژمێردرێت، بۆیە لێكۆڵینەوە لەبواری زانستی شێوازناسی تەمەنێكی درێژی نییە. یەكەمین لێكۆڵینەوەی شێوازناسی لای نەتەوەكەمان (كورد) بۆ ساڵی (2002) دەگەڕێتەوە ئەویش لێكۆڵینەوەی (شەعبان چالی)یە بەناونیشانی (شێوازی شیعری جزیری)یە، لێكۆڵینەوەیەكی شێوازناسییە بەوەی جەختی لەسەر شێوازی تاكەكەسی كردۆتەوە كە سەر بە ئاراستەیەكی شێوازناسییە. دوای ئەمە لە ساڵی (2007) لێكۆڵینەوەیەكی تر لە لایەن (نعمت الله حامد نهێلی) بەناونیشانی (شێوازگەری – تیوری -پڕاكتیك ڤەكۆلینە د بیاڤێ هۆزانی دا) لەسەر شێوازناسی بە شێوەزاری كرمانجی سەروو ئەنجام دراوە، بەشێوەیەكی گشتی باسی لە شێوازناسی لەڕووی تیۆری و پڕاكتیكی كردوە. دواتر لە ساڵی (2009) لە لایەن (حەمە نوری عومەر كاكی) لێكۆڵینەوەیەكی لەمەڕ شێوازناسییەوە بەناونیشانی (شێوازی شیعری نوێی كوردی-كرمانجی ناوەڕاست-لێكۆڵینەوەیەكی شێوازو شێوازگەرییە لە شیعری نوێی كوردی) تیایدا پەیڕەوی لە شێوازگەری تاك كرددوە كە ئاراستەیەكە لە ئاراستەكانی شێوازناسی، هەروەها لە ساڵی (2014) لە لایەن بەندەوە (ژوان عەبدولسەلام عەزیز گەردی) لێكۆڵینەوەیەكی لەسەر شێوازناسی بە ناونیشانی (شێواز لە شیعرەكانی كامەران موكری لەژێر ڕۆشنایی قوتابخانەی (فیلۆلۆجی لیۆشپیتزەر)دا -لێكۆڵینەوەیەكی شیكاری شێوازییە) لەم لێكۆڵینەوەیەدا تیشك خراوەتە سەر ئاراستەیەكی شێوازناسی كە (ئاراستەی فیلۆلۆجی)یە. لە ساڵی (2018) لێكۆڵینەوەیەكی تری شێوازناسی بە ناونیشانی (پڕاگماتیك و شێوازناسی) لە لایەن (نەزیرە سابیر مستەفا) خرایەڕوو. دوا بە دوای ئەم لێكۆڵینەوانە لە ساڵی (2022) لێكۆڵینەوەیەكی تێروتەسەل و فراوان و گشتگیر لە لایەن بەندە (ژوان عبدالسلام عزیز گەردی) لەبارەی شێوازناسی لەژێر ناونیشانی (شێوازناسی ئەدەب – لێكۆڵینەوەیەكە دەربارەی شیعرە كوردییەكانی كامیلی ئیمامی (ئاوات)دا ئەنجام دراوە، تیایدا جیاواز لەوانی تر باس لە زانستی شێوازناسی و شێوازناسی ئەدەب و (دە -10) لە ئاراستەكانی شێوازناسی كراوە”. .
لەدواپرسیار تایبەت بەئاڕاستەكانی شێواز ناسی ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەڵێ:” شێوازناسی چەندین ئاراستەی هەیە، هەر یەكە لە ئاراستەكانی شێوازناسی بەپێی بەرنامەی تایبەتی خۆیەوە شیكردنەوەو لێكۆڵینەوە لە دەقە ئەدەبییەكان دەكەن، لە سەرجەم كارەكانی پێشوو تا ساڵی (2022) تەنیا چوار ئاراستەی شێوازناسی باسكراوەو كاروبەرنامەیان خراوەتەڕوو لەوانە: ئاراستەی (دەربڕین، ئەركی، تاك، ئاماری). بەڵام لە ساڵی (2022) لە لایەن بەندەوە لە تێزی دكتۆراكەم ئاراستەكانی شێوازناسی لە چوارەوە بۆ دە ئاراستە زیاد كراوە؛ لەوانە: ئاراستەی شێوازناسی (زمانەوانی، دەربڕین، ئەركی، تاك (نموونەیی، دەروونی، فیلۆلۆجی، ئەدەبی (لادان) )، ئاماری، كارتێكردن، لێكدانەوە، ڕەخنەیی، بۆلیفۆنی، سیمیائی)، بەشێكی زۆری تاوەكو ئێستا لەنێو ئەدەبی كوردیدا باس نەكراوە، بەڵام ئێمە هەڵساوین بە ڕوونكردنەوەو باسكردنی گشت ئاراستەكانی شێوازناسی كە لەسەرەوە ئاماژەم پێی كرد”.