دانا له‌تیف ـ هەولێر
گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی ئاماژه‌یه به پرۆسه‌یه‌كی به‌رده‌وام كه بۆ ماوه‌یه‌كی یه‌ك له دوای یه‌ك درێژ ده‌بێته‌وه و له‌و چوارچێوه‌یه‌دا كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری دیاریكراو له په‌یوه‌ندییه مرۆییه‌كان له‌سه‌ر ئاستی دامه‌زراوه‌كان و رێكخستنه‌كانی رۆڵه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ڕوو ده‌دات. (گێرپ) و (میڵز) پێیانوایه گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتییه له وه‌رچه‌رخانی رۆڵه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تاكه‌كان و هه‌موو ئه‌وه‌ی له سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تییدا هه‌یه و ئه‌و رێسایانه‌ی كۆنترۆڵی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌كه‌ن كه له چوارچێوه‌ی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تییدا هه‌یه. (گینزیرج) پێیوایه گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتییه له گۆڕانی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی له ئاستی گشتی و به‌شه‌كی و فۆرمی سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تی كه تاكه‌كان رۆڵی تیادا ده‌گێڕن له ساته‌وه‌ختێكی دیاریكراودا. هه‌روه‌ها گۆڕان له سیسته‌مێكی كۆمه‌ڵایه‌تیی دیاریكراو، هۆكاره بۆ گۆڕانكاری له سیسته‌مه‌كانی تری كۆمه‌ڵگه.
لای (گی رووشه) گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی چوار تایبه‌تمه‌ندی هه‌یه كه ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن:
- گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی دیارده‌یه‌كی گشتییه كه كاریگه‌ریی له‌سه‌ر شێوازی ژیان و بیروبۆچوونه‌كانیان داده‌نێت.
- كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌یكه‌لی سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تی داده‌نێت.
- له كاتێكی دیاریكراو ده‌ست پێ ده‌كات و له كاتێكی دیاریكراو كۆتایی پێ دێت.
- گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی تایبه‌تمه‌یی هه‌میشه‌یی و به‌رده‌وامێتیی هه‌یه.
هه‌روه‌ها (عبدالله الراشدان) پێیوایه گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی واته:
- وه‌رچه‌رخان له سیسته‌م و نه‌سه‌قه‌كانی كۆمه‌ڵگه
- جیاوازی له شێوازه‌كانی ژیان
- ئه‌و وه‌رچه‌رخانه‌ی كه له سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تییدا ڕووده‌دات.
یه‌كه‌م: گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و داینامیكی گرووپه‌كان: جیاوازی له نێوان داینامیكی گرووپه‌كان و گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتییه له‌وه‌ی كه یه‌كه‌میان له ده‌روونناسیی كۆمه‌ڵایه‌تیی بایه‌خی پێده‌درێت به‌تایبه‌ت توێژینه‌وه‌ی چۆنایه‌تیی سه‌باره‌ت به گرووپه‌كان و ئه‌وه‌ی دوومیان له كۆی كۆمه‌ڵگه و بونیاد و سیسته‌مه‌كانی ڕووده‌دات.
دووه‌م: گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵایه‌تی: په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتییه له وه‌رچه‌رخان له دۆخێكه‌وه بۆ دۆ
خێكی تر، زۆربه‌ی كات ئه‌م وه‌رچه‌رخانه به هۆی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه ڕووده‌دات. بۆیه په‌یوه‌ندی نێوان گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و په‌ره‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵایه‌تی په‌یوه‌ندییه‌كی دانه‌ب ڕأوه له یه‌كتر.
سێیه‌م: گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵایه‌تی: پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵایه‌تی ئاماژه‌یه به پرۆسه‌یه‌كی به‌رده‌وام كه كۆمه‌ڵگه به پێكهاته‌كانییه‌وه له دۆخێكی دیاریكراوه بۆ دۆخێكی پێشكه‌ووتر ده‌گوازێته‌وه، به‌تایبه‌ت زۆربه‌ی كات ئه‌م پێشكه‌وتنه ده‌ره‌نجامی ویستی تاكه‌كانه بۆ گۆڕانكاریی له ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تییان.
چواره‌م: گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی: چه‌مكی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی یه‌كێكه له چه‌مكه سه‌ره‌كییه‌كانی كۆمه‌ڵناسی و بایه‌خی زۆری هه‌یه. (رادكلیف براون) پێیوایه بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی برییتییه له كۆی ئه‌و په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تیانه‌ی كه له نێوان تاكه‌كاندا هه‌یه. هه‌روه‌ها (ئیڤانز برتشارد) پێیوایه بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتییه له كۆمه‌ڵێك په‌یوه‌ندی كه له نێوان گرووپه‌كاندا هه‌یه كه به پله‌یه‌كی باڵا توانای مانه‌وه و به‌رده‌وام له كات و ساتێكی دیاریكراو له رووی گۆرانی ژینگه‌یی و بایۆ‌لۆژی ده‌سته‌به‌ر ده‌كات.
پێنجه‌م: گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی: گه‌شه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی بریتییه له وه‌رچه‌رخانی ماددی یان چه‌ندیی له روویه‌كی دیاریكراوی بونیادی كۆمه‌ڵایه‌تی یان ده‌توانین بڵێین بریتییه له گۆڕانی چه‌ندایه‌تیی له گه‌شه‌ی دانیشتوان و چرییه‌كه‌ی.
شه‌شه‌م: گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی و نوێبوونه‌وه: مانای نوێبونه‌وه له كۆمه‌ڵناسیی بریتییه له وه‌رچه‌رخانی كۆمه‌ڵگه له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ته‌قلیدییه‌وه بۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی مۆدێرن و تازه.ئه‌مه‌ش پرۆسه‌یه‌كی گواستنه‌وه‌یه پشتئه‌ستوور به به‌ره‌وپیشبردنی كایه‌كانی كۆمه‌ڵگا.
هۆكاره‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی: هۆكاره‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی له كۆمه‌ڵگه مرۆییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی فره و هه‌مه‌چه‌شنن. ئێمه به كورتی باسی زۆربه‌یان ده‌كه‌ین:
- هۆكاری ژینگه‌یی: وه‌ك ئه‌وه‌ی (ئیبن خه‌لدوون) باسی ده‌كات ژینگه‌ی جوگرافی كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌ر ره‌فتار و كرده كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تاكه‌كان هه‌یه.
- هۆكاری بایه‌لۆژی: (ئارسه‌ر جوبیتۆ) كۆمه‌ڵناسێكی فه‌ره‌نسییه پێیوایه كه ره‌فتار و تێگه‌یشتن و كرده كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تاكه‌كان له نێو هه‌ر نه‌وه‌یه‌ك گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت، چونكه هه‌ر نه‌وه‌یه‌ك ده‌كرێ جینات و بونیادی بایۆ‌لۆژیی جه‌سته‌یان گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت.
- هۆكاری دیمۆگرافیی: په‌یوه‌ندی له نێوان ئاستی بژێویی و دانیشتوان هه‌یه، چونكه تا چڕی دانیشتوان زیاتر بێت ئه‌وا كێشه‌كانی بێكاری و كێشه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان زیاد ده‌كات.
- هۆكاری ته‌كنه‌لۆژی: داهێنانه ته‌كنه‌لۆژییه‌كان له هه‌موو ئاسته‌كان هۆكارن بۆ ئه‌وه‌ی گۆڕانكاری له دیدی و تێگه‌یشتنی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگادا ڕووبدات.
- هۆكاری ئایدۆلۆژی یان فیكری: هه‌ندێ له ره‌وت و ئایدۆلۆژیا فیكرییه‌كان كاریگه‌رییان له‌سه‌ر تێگه‌یشتن و ره‌فتاری تاكه‌كان هه‌یه، هه‌ر بۆیه ئه‌و كاته‌ی فیكر و ئایدیۆلۆژیایه‌كی دیاریكراو سه‌رهه‌ڵبدات ده‌بینین كه گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تیش له نێو ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه سه‌رهه‌ڵده‌دات.
- هۆكاری ئابووریی: لایه‌نی ماددی یه‌كێكه له هۆكاره هه‌ره دیارده‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی له كۆمه‌ڵگه. چونكه به به‌رزبوونه‌وه و نزمبوونه‌وه‌ی ئابووری گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی له ئاسته جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵگادا له بونیادی سیاسییه‌وه تا بونیادی كولتووری ڕووده‌دات.
- هۆكاری كولتووری: به‌شێك له كۆمه‌ڵناسه‌كان پێیان وایه هه‌ندێ كات كولتوور و گۆڕانه كولتوورییه‌كان كاریگه‌ری له‌سه‌ر گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌بێت. (ویلیام ئۆگبێرن) یه‌كێكه له‌و كۆمه‌ڵناسانه‌ی كه پێیوایه هه‌ر كاتێك توخمێكی كولتووری پێشكه‌وت و توخمه‌كه‌ی تر دواكه‌ت ئه‌وا كه‌لێنی كولتووری ڕووده‌دات.
- هۆكاری ئایینی: (كۆلانج)یه‌كێكه له كۆمه‌ڵناسه‌كان له كتێبه‌كه‌ی به‌ناوی (شاری راسته‌قینه) پێیوایه كه ئایین هۆكارێكی گرنگه له هه‌ندێ كۆمه‌ڵگه بۆ گۆڕانكاری له ره‌فتار و كرداری كۆمه‌ڵایه‌تی تاكه‌كان و ته‌نانه‌ت كۆمه‌ڵگه‌ش به‌شێوه‌یه‌كی گشتی.
- شۆڕشه‌كان: شۆڕش و بزوتنه‌وه‌كان كاریگه‌رییه‌كی به‌رچاو و زۆریان له‌سه‌ر ڕوودانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه. به‌تایبه‌ت كاریگه‌ریه‌كی هه‌مه‌لایه‌نه‌ی له‌سه‌ر بونیادی سیاسی و كولتووری و ئابووریشدا هه‌یه.
- جه‌نگه‌كان: شه‌ڕ و جه‌نگه‌كان چ له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆ چ له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه، هۆكارێكن بۆ ئه‌وه‌ی سروشتی په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت.
قۆناغه‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی
- قۆناغی ته‌حه‌دا: له‌م قۆناغه‌دا پرۆسه‌ی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی له لایه‌ن به‌ها و عادات و نه‌ریته‌كانه‌وه رووبه‌رووی ته‌حه‌دا ده‌بێته‌وه، ئه‌مه‌ش واده‌كات پرۆسه‌ی گۆڕانه‌كه له‌م قۆناغه كه‌مێك ئه‌سته‌م بێت، به‌ڵام هه‌ر ڕووده‌دات.
- قۆناغی گواستنه‌وه: له‌م قۆناغه‌كان ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگه ده‌بنه خاوه‌ن بۆچوون و بیركردنه‌وه‌یه‌كی دیاریكراو و تازه، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات پرۆسه‌ی گواستنه‌وه به‌ره‌و دنیابینی تازه ئاسانتر بێت.
- قۆناغی وه‌رچه‌رخان: له‌م قۆناغه‌دا توێژێك رووبه‌رووی پرۆسه‌ی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌بێته‌وه، كه ده‌بنه تویژی به‌رهه‌ڵستكار، به‌ڵام دواجار ئه‌م تویژه به هه‌ر جۆرێك بێت كاریگه‌ر ده‌بن به‌و گۆڕانه تازه‌یه‌ی له كۆمه‌ڵگه‌كه‌یاندا رووده‌دات.
- قۆناغی جێبه‌جێكردن: له‌م قۆناغه‌دا پرۆسه‌ی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌ره‌و جێگیریی و ئارامی ده‌ڕوات و داهێنان و دۆزینه‌وه‌كان به شێوه‌یه‌كی گشتی له لایه‌ن ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگه په‌سه‌ند ده‌كرێت.
تیۆره‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی: تیۆره‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی هه‌مه‌چه‌شنن. لێره‌دا به‌شێك له تیۆره گرنگه‌كانی گۆڕانی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌خه‌مه‌ڕوو:
یه‌كه‌م: تیۆری ئابووری: له‌م تیۆره‌دا ژیانی ئابووری هۆكاری سه‌ره‌كیی ژیانی مرۆییه.
دووه‌م: تیۆری ته‌كنه‌لۆژی: (ویلیام ئۆگبێرن) یه‌كێكه له‌و كۆمه‌ڵناسانه‌ی پێیوایه به‌هۆی ته‌كه‌نه‌لۆژیاوه گۆڕان له رووی ماددی یان له توخمی مه‌عنه‌وی ڕووده‌دات، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه‌لێنی كولتووری دروست ببیت .
سێیه‌م: تیۆری ده‌روونی: (لیسته‌ر وارد) پێیوایه هۆكاری ده‌روونی كاریگه‌رییه‌كی زۆری له‌سه‌ر گۆڕانی دیدی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه هه‌یه. (دی رۆبه‌رتی) پێیوایه ژیانی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه پێكدێت له‌و هه‌ست و هوشیاری و هه‌ڵچوونانه‌ی كه ئینسان هه‌یه‌تی.
چواره‌م: تیۆری فیكریی: كۆمه‌ڵناسی رووسی (دی رۆبه‌رتی) پێیوایه بیر و هزر بزوێنه‌ری یه‌كه‌می ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تییه و هه‌روه‌ها (ئۆگست كۆنت) بایه‌خێكی زۆری به هزر داوه بۆ دیاریكردنی ره‌وشتی مرۆیی. هه‌روه‌ها (گۆستاف لۆبۆن )و (جۆرج زیمڵی)ـش له‌م رووه‌وه پاڵپیشتیكاریی ئه‌و بۆچوونانه‌ن.
پێنجه‌م: تیۆری كۆمه‌ڵایه‌تی: لایه‌نگیرانی ئه‌م تیۆره بریتیین له (هۆبهاوس) و (دۆركایم). ئه‌وان پێیانوایه كه گۆڕان له كۆمه‌ڵگه مرۆییه‌كان، كرده‌یه‌كی حه‌تمییه و ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تیی تاكه‌كان به به‌رده‌وامی ئه‌گه‌ری گۆڕانكاری هه‌یه.