سەرەتا لەبارەی ژیاننامەی كامەران بەدرخان،( د.جیهان) گوتی:” كامەران بەدرخان ناوی تەواوی (كامەران ئەمین عالی بەدرخان)ـە. لەساڵی (١٨٩٥) لەئەستەمبوڵ لەدایك بووە، لەبنەماڵەی بەدرخانیەكانە، نەوەی بەدرخان بەگی میری جزیری بۆتانە. هەر لەتەمەنی لاوییەوە كەسێكی زانا و لێهاتوو بوو. ئەوكاتەی لەئەستەمبوڵ بوو وەك كەسێكی چالاك هاتە مەیدانی سیاسەت و رۆشنبیری. سەرچاوە مێژووییەكان ئەوە دیاردەكەن لەگەڵ چوونە ناوەوەی هێزی كەمالیەكان لەساڵی (١٩٢٢) بۆ شاری ئەستەمبوڵ فەرمانی دەركرد بۆ كوشتن و نەفیكردنی نیشتمانپەروەرە كوردەكان، لەوانەش بەدرخانیەكان. ئەوانەی حوكمی لەسێدارەدانیان بۆ دەرچوو (ئەمین عالی بەدرخان) و هەرسێ كوڕەكەی (ئەحمەد سورەیا، جەلادەت و كامەران)بوون. لەو كاتەدا كامەران چووە ئەڵمانیا و دەستی بەخوێندنی باڵا لەحقوق لەزانكۆی (لایبزیك) كرد و دكتۆرای لەحقوق وەرگرت.
ئەوكاتەی كامەران لەئەڵمانیا بوو، باری ئابوری زۆر خراپ بوو و، ئەڵمانیاش لەناو گێژەڵۆكی خراپی ئابوری و سیاسیدا بوو. كامەران كرێكاری دەكرد بۆ بژێوی ژیان، پاش ئەوەی لەئەڵمانیا خوێندنی تەواو كرد چووە لوبنان و دەستی بەكاری رۆشنبیری كرد. دوای ساڵی (١٩٤٧) چووە وڵاتی فەرەنسا لەپاریس جێگیر بوو و، پاریس بووە بنكەی زانستی و دیبلۆماتی بۆ كامەران بەدرخان. لەوێدا چەند كتێبێكی نووسی و لەچەند كۆنفرانسێكدا بەشدار بوو. پەیامەكەی ناساندنی كورد بوو لەفەرەنسا. هەر لەپاریس لەساڵی (١٩٤٨)ـدا پەیمانگای كوردۆلۆجی كوردی دامەزراند. پاشان بووە مامۆستا لەزانكۆی (سۆربۆن) و لەبەشی زمانە ڕۆژهەڵاتییەكان دەرسی دەگوتەوە، لەوانە دەرسی زمانی كوردی تێدا بوو. دوای ئەوە سەرۆكایەتی بەشی پێسپێردرا، نزیكەی چەند ساڵ لەو زانستگایە دەرسی كوردی دەگوتەوە. ئەوەندە كوردپەروەر و خۆنەویست بوو، بەبێ پارە (١٢) ساڵ دەرسی كوردی گوتەوە. كامەران شەهادەی دكتۆرای لەفەلسەفەی ئەدەب لەزانكۆی (سۆربۆن) وەرگرت. تا كۆتایی تەمەنی كامەران نیشتەجێی پاریس بوو هەتا مردن. لەرۆژی ١/٤/١٩٧٨ چوو بەر دلۆڤانی خودا، لەسەر وەسیەتی خۆی لاشەی درایە نەخۆشخان، كامەران بەدرخان پێش ئەوەی كۆچی دوایی بكات، وەسیەتێكی تری ئەوەبوو كە ماڵ و پارەكەی تەرخان بكرێت بۆ دامەزراندنی دەزگایەكی ڕۆشنبیری و زانستی لەژێر ناوی (بەدرخان- كوردستان). كامەران خاوەن كتێبخانەیەكی گەورە بوو پاش مردنی بەچەند ساڵێك گواستراوە بۆ ئەنستتیوتی كورد لەپاریس.
سەبارەت بە ڕۆڵی كامەران بەدرخان لەبەرەو پێشبردنی بواری ڕۆژنامەگەری و ڕۆشنبیریدا، ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەڵێ:” كامەران بەدرخان ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لەبواری ڕۆشنبیری و ڕۆژنامەگەریدا. كامەران بەدرخان لەناو بنەماڵەیەكی ڕۆشنبیر و زانا و نیشتمانپەروەر پەروەردە ببوو، كەئەم بنەماڵەیە هەمیشە لەپێناو بەدیهێنانی مافە ڕەواكانی نەتەوەی كورد تێكۆشاوە، لەبواری ڕۆژنامەگەریدا ئەم بنەماڵەیە ڕۆڵێكی بەرچاویان هەبووە، ئەمەش لەڕێی دەركردنی چەندین ڕۆژنامە و گۆڤار”. دیارە یەكەمین بزاڤی ڕۆشنبیری كوردی بەدەرچوونی یەكەمین ڕۆژنامەی كوردی لەلایەن (مقداد مەدحەت بەدرخان)ـەوە، لەشاری قاهیرە بەناوی (كوردستان)بوو. كامەران بەدرخان وەكو مام و براكانی لەبواری ڕۆژنامەگەریدا دەوری گرنگی گێڕاوە، . لەسەرەتای تەمەنیدا تێكەڵی بزاڤە سیاسی و ڕۆشنبیرییەكانی كورد بوو. هەر زوو دەستی بەنووسین كردوە و لەچەند ڕۆژنامە و گۆڤارێكدا لەئەستەمبوڵ بەشداری كردوە، لەوانە ڕۆژنامەی (سەربەستی) لەئەستەمبوڵ لەژمارە (٢٣٢٧) لەساڵی ١٩١٢ وتارێكی بڵاوكردۆتەوە. هەروەها لەگەڵ برایەكەی (جەلادەت) كتێبێكیان بەناوی (ڕاستیا كەفتنا ئەدرنە) لەساڵی ١٩١٣ بەتوركی بڵاوكردۆتەوە. ئەو بزاڤ و چالاكییانەی لەپاش شەڕی یەكەمی جیهانی پەیدا بوون، لەوكاتەدا كامەران بەدرخان ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لەپێشخستنی ڕۆشنبیری كوردی.
كامەران بەدرخان وەك یەكێك لەنووسەرانی گۆڤاری (ئیجتیهاد) كە (عەبدوڵڵا جەودەت) دەریدەكرد، بەچەند بابەتێك لەم گۆڤارەدا بەشدار بوو. وتارێكی لەژمارە (١٣٠)ـدا لەتشرینی دووەمی ساڵی (١٩١٨)ـدا بڵاوكردەوە لەژێر ناونیشانی (كوردلر، تاریخی واجتماعی تدقیقات). وتارێكی تری هەر لەم گۆڤارەدا بەناوی (سامانە سروشتییەكانی كوردستان) لەژمارە (١٣٣) لەكانونی یەكەمی ساڵی (١٩١٨) بڵاوكردۆتەوە.
وتارەكەی تری لەژمارە (١٣٧) لەكانونی دووەمی (١٩١٩) لەژێر ناوی (پەیكەری كورد) بڵاوكردەوە.
(Kurdistan icin لەگۆڤاری ژین (١٩١٨-١٩١٩) كامەران بەدرخان لەژمارە (٣)ی ١٩١٨ لەژێر ناوی) بەتوركی بابەتی بڵاوكردۆتەوە، بابەتێكی تری لەژمارە (٩)ی ساڵی ١٩١٩)ـدا بەناوی (كورد و كوردستان) بڵاوكردۆتەوە.
كامەران بەدرخان پاش ئەوەی كەچووە بەیروت دەستی بەبزاڤی ڕۆشنبیری هەمەلایەنەی خۆی كرد وەكو نووسینی هەڵبەست و وتار و كتێب و هەتا كاری وەرگێڕانیشی كردوە. تەفسیری قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەر (د.خ) و چوارینەكانی خەیامی بەكوردییەكی زوڵاڵ و پاك و ڕەوان وەرگێڕاون و لەگۆڤاری (هاوار)ـدا بڵاویكردۆتەوە. كامەران بەدرخان هەوڵیدەدا كەسانی كورد هۆشیار بكاتەوە، هەر بۆ ئەم مەبەستەش هەستا بەگوتنەوەی وانەكانی زمانی كوردی لەناو كرێكارە كوردەكانی بەیروت لە ١٩٣٣)ـدا.
كامەران بەدرخان چەند زمانێكی دەزانی وەكو (كوردی، عەرەبی، توركی، فارسی، ئەڵمانی، فەرەنسی و ئینگلیزی)، ئەوەش بەئاشكرا لەهەفتەنامەی (لۆژووغ نووڤۆ)دا بەسەر بەرهەمەكانیدا دیارە. كامەران بەدرخان لەمێژووی ڕۆژنامەگەریدا زانایەكی پایە بڵندە. لەدەركردنی گۆڤاری (هاوار) و (روناهی)ـدا هاوكاری زۆری برای خۆی جەلادەتی كردوە و رۆڵی سەرەكی هەبووە لەنووسینە بەنرخەكانی خۆی لەگۆڤاری هاوار (١٩٣٢-١٩٤٣) و گۆڤاری (روناهی)ـدا. یەكەم دیوانی شیعری بەناوی (دلێن كورێ من) لەشام بەپیتی لاتینی وبەزمانی كوردی ساڵی ١٩٣٢ چاپكرا. هەر لەو قۆناغەدا دوو پەرتوكی بۆ فێركردنی پیتی لاتینی- كوردی بەناوی (ئەلفابێیا كوردی) و (ئەلفابێیا من) لەشام لەساڵی ١٩٣٧ و ١٩٣٨ چاپ كرد. بێجگە لەشیعر نووسین و كاری ڕۆژنامەگەری و زمانەوانی كامەران بەدرخان چیرۆكی نووسیووە و لەگۆڤاری هاواردا بڵاوكردۆتەوە، هەر لەساڵانی سییەكان دوو ڕۆمانی نووسیوە بەناوی( هەڵۆی كوردستان) و( پادشای كوردستان). وەكو پێشتر ئاماژەمان پێدابوو كە كامەران بەدرخان دەستێكی باڵای لەوەرگێڕاندا هەبووە. بەشداری لەگەڵ چەند نووسەرێكدا كردوە بۆ كاری وەرگێڕان ئەمەش هەمووی بۆ ئەوە بووە كەكورد بەڕای گشتی جیهان بناسێنێ. وەك دەبینین بەشداری لەگەڵ (لوسی پۆل مارگرێت)ـدا كرد بۆ گۆڕینی شیعرەكانی كۆنترین شاعیری كورد (عەلی تەرموكی) بۆ سەر زمانی فەرەنسی بەناوی (كۆمەڵێك هۆزانێن عەلی تەرموكی)، هەروەها چەند پارچە هۆزانی هەڵبژێردراوی فەرەنسی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی، وەكو شیعرەكانی (لامارتینی فەرەنسی)، هەروەها بەهاوكاری (فون كورت وندەرلینج) چەند شیعرێكی كوردی بۆ زمانی ئەڵمانی ساڵی ١٩٣٥ وەرگێڕاوە. گەلێك وەرگێڕاوی چیرۆك و گۆرانی فۆلكلۆری هەیە بۆ سەر زمانەكاانی فەرەنسی و ئەڵمانی، ئەمەش لەڕۆژنامەی (رۆژانو)ـدا دیارە. هەرچەندە ڕۆژنامەیەكی سیاسی بووە كەكامەران بەدرخان خۆی دەریدەكرد، بەڵام لەهەمان كاتدا نەیتوانیوە ئەو دیرۆك و ستران و چیرۆكانە لەخۆی دووربخاتەوە كەفەلسەفەی ژیانی كوردەواری تێدا دیار دەبێت. كامەران بەدرخان وەك درێژەپێدەری بنەماڵەكەی جارێكی دیكە پەنا بۆ چەكە شارستانییەی خەبات دەبات، ئەویش ڕۆژنامەنووسییە. بەدەركردنی ڕۆژنامەی (رۆژانو) و (ستێر)، وەك دەزانرێت رۆژنامەی (ڕۆژانو) بەهەردوو زمانی كوردی و فەرەنسی نووسراوە. ئەم ڕۆژنامەیەی لەساڵی (١٩٤٣) لەبەیروت دەركرد، كەخۆی خاوەن ڕۆژنامە (رۆژانو) بوو. هەروەها ڕۆژنامەی (ستێر)ـیشی هەر لەهەمان ساڵدا دەركرد. سەرجەم كتێبە چاپكراوەكانی كامەران بەدرخان جگە لەبڵاوكراوەكانی ناو گۆڤار و ڕۆژنامەكان ژمارەیان دەگاتە (٣٠) كتێب، جگە لەوانە چوار كتێب و فەرهەنگێك بەچاپ نەكراوی لەدوای خۆی بەجێماوە. چەند كتێبێكی لەبارەی رێزمانی كوردی بەچاپی گەیاندوون، بێجگە لەمە فەرهەنگێكی (كوردی- فەرەنسی) كەلە (٩٥) هەزار پەیڤ پێكهاتووە، پاش مردنی چاپكراوە لەساڵی (١٩٧٩) لەپاریس. بزاڤی كامەران بەدرخان نەك تەنها لەلایەنی سیاسی بووە، بەڵكو خەباتی ئەو لەلایەنی ڕۆشنبیری و ڕۆژنامەگەریشدا بووە. ئەم ڕۆشنبیر و نیشتمانپەروەرە پایەیەكی بەرزی هەبوو لەناو ڕۆشنبیر و كەسانی تری میللەتەكەیدا. زیرەكی و لێهاتوویی كامەران بەدرخان و ئەو خزمەتەی كەپێشكەش بەگەلەكەی كردوە، وایكردوە كەكامەران بەدرخان ئەم نرخ و بەهایەی هەبێ. هەر ئەم رێز و پایەیەی وایكردوە كەخەڵك شیعر بەلێهاتوویی ئەودا هەڵبڵێ. ەو كەسانەی كەشیعریان بۆ نووسیوە وەك (تیرێژ، عیسێ، غیاپ الدین نەقشبەندی، كاكە ئەمین حەوێزی…)،. لێرەدا چەند دێرێك لەو شیعرانە بەنموونە دەهێنینەوە:
تیرێژ دەڵێ:
ئەی دكتۆر كامیران هەردەم ژ تەمە سوپاس
ئەڤ ریا راست و دروست ژ مەرا دانی ئەساس
كاك ئەمین حەوێزی خۆشەویستی دڵی خۆی بۆ كامەران بەدرخان دەردەخات كەچەند دڵخۆشە بەدەرچوونی (رۆژانو) لەشیعرەكەدا دەڵێ:
لەبۆ گەورە و
خۆشەویستمان
نوری چاو سەبری
دڵمان كامیران بەدرخان
هەربژی شێری ژیانمان
بەئومێدی قبوڵ كردن
رەشبەڵەكی دڵی رەشمان
رۆژانو دەركەت لەلاتان
تایبەت بە هزر و هونەری كامەران بەدرخان، دكتۆرە جیهان ئاماژەیدا:”
1_-مرۆڤگەرایی (هیۆمانیزم مرۆڤخوازی): كامەران بەدرخان بەقوڵی كەوتبووە ژێر كاریگەری هیۆمانیزم و بەجۆرێك كەلەم دەلاقەیەوە سەیری شۆڕشی مرۆڤی دەكرد، لەدژی چەوساندنەوە و ستەمكاری. ئەم مەیلە نوێخوازییە یارمەتی ئەویدا بەشێوەیەكی دروستتر لەكێشەكانی مرۆڤ و كۆمەڵگای بگات بۆ جەختكردنەوە لەسەر ئەوە جەستەی خۆی بەپەیمانگای لێكۆڵینەوە فەرەنسییەكان بەخشی”.
2_ئەدەبی كامەران بەدرخان ئەدەبێكی پەیوەستە بەجەماوەر. ئەو ئەدەبی دەنووسی بۆ میللەت نەك بۆ خودی ئەدەب خۆی. نووسەرێكی پەیوەست بوو بەخەڵك و كێشە و گرفتەكانیان. شیعرەكانی لەواقعی كۆمەڵەوە هەڵقوڵاون.
3_خوێندنەوەی بەردەوامی ئەدەبیاتی میللەتان و سوود وەرگرتن لەتازەكردنەوەی هزر و ئەدەبی، كامەران بەدرخان وای لێهات ببێتە شاعیرێكی تازەكەرەوەی مەیدان و بەردەوام بێت لەنووسین و شیعری تازە بەروخسار و ناوەرۆك.
سەبارەت بەكامەران بەدرخان و ڕۆڵی لەنوێكردنەوەی شیعری كوردی، ئەو دكتۆرە گوتی:” كامەران بەدرخان وەك شاعیرێكی نوێخوازی كورد رۆڵی هەبووە لەنوێكردنەوەی شیعری كوردیدا و، توانیویەتی گۆڕان و نوێكردنەوە لەكێش و سەروای شیعردا بكات، شیعرەكانی لەڕووی روخسار و ناوەرۆكەوە نوێن. كامەران بەدرخان شیعری بەكێشی عەرووزی و خۆماڵی هەیە. ئەو كێشە عەرووزیانەی لەشیعرەكانیدا بەكارهاتووە ئەو كێشانەن كەزیاتر لەشیعری كوردیدا بەكارهاتوون و لەگەلأ لایەنی دەنگسازی زمانی كوردیدا دەگونجێ، وەك كێشی (هەزەج، رەمەل). هەروەها شاعیر بێجگە لەوەی كەشیعری بەكێشی خۆماڵی نووسیوە، شیعری بەكێشی ئازادیش هەیە. دەتوانین كامەران بەدرخان بەیەكێك لەشاعیرە پێشەوایەكانی شیعری ئازادی كوردی دابنێین، كەشیعری بەكێش و سەروای ئازاد نووسیوە. بەزۆری شیعرەكانی لەسەر كێشی خۆماڵی و سەروای مەسنەوین، جگە لەسەروای مەسنەوی و ئازاد، چوارین و پێنجین و تەرجیع بەندیش شیعرەكانی خۆی نووسیوە. نوێگەرییەكەی دیكەی شاعیر گۆڕینی تۆبۆگرافیای شیعرە، واتە دابەشبوونی وشەكان بەشێوەیەكی نوێ لەسەر لاپەڕە، نموونە لەشیعری (تەڤدا) كە كێش و سەروای ئازاد نووسراوە. لێرەدا چەند دێرێك دەخەینەڕوو:
ترانق، ترانق و ترانق ٤
ماچییە؟ ٣
هێسنگەر دخەبتن ٧
ماچییە؟ ٣
ئاخ گێسن دلەبتن ٧
گر، گر و گر ٤
ماچییە؟ ٣
كامەران بەدرخان نەك تەنیا ڕوخساری شیعری نوێكردۆتەوە، بەڵكو ناوەرۆكی شیعرەكانیشی نوێن كەباس لەخەبات و تێكۆشان و هۆشیاركردنەوەی گەلەكەی و هاندان بۆ خوێندن و خوێندەواری…هتد دەكات. لێرەدا نموونەی شیعرێكی كامەران بەدرخان دەخەینەڕوو كەناوەرۆكێكی كۆمەڵایەتی هەیە و لەو شیعرەدا دەڵێ:
دبهیسم كو بهار
ب بون و رەنگ و گەشە
دبهیسم كو روهنی
زانین رەوشە ئودیتن
چقاس تەحلە تاریتی
تنێ ژاری ئوكەتن
لێرەدا دەڵێ زانین و پێشكەوتن گۆڕانی بەدوادا دێت و نەزانینیش تاریكییە و هەژاری و دواكەوتن ئەنجامەكانی ئەم دیاردە كۆمەڵایەتیەن.