سەدیق سەعید ڕواندزی
زۆرن لەو چەمك و دەستەواژە هزری و ئەدەبی و فەرهەنگیانەی، بە هەڵە هاتوونەتە نێو زمانی كوردییەوە و بوونەتە بەشێك لە ڕەهەندی فەرهەنگیانەی ئەدەب و زمان، كە لە ڕووی واتاییەوە بە هەڵە بەكار دێن و پەیڕەو دەكرێن. بێگومان كاتێ چەمكێكیش دەبێتە بەشێك لە زمانی ئاخاوتن و نووسین بە گشتی، ئیدی ڕاستكردنەوە و گێڕانەوەی بۆ نێو چوارچێوەی مانای بنەڕەتی و ڕاستەقینەی خۆی، كاتی دەوێت. بە تایبەتیش ئەگەر هەر بەو شێوازە هەڵەیە، بەكار بێت و پەیڕەویی لێ بكرێت.
لەو ڕوانگەیەشەوە گەلێك جار دەستەواژەی ئەەبی بەراورد، وەك دەربڕینێكی زمانەوانی و ئەدەبی، لە دنیای نووسین و ئەدەبیاتی ئێمە بەکار دێت. بەڵام ئایا چەمكێك هەیە بەو ناوەوە؟ كتێبی (بەراوردی ئەدەبی) كە هەوڵێكی بابەتییانەی یەكجار جوان و بە پێزە، بۆ ناساندنی ئەو چەمكە، باس لە بەراوردی ئەدەبی دەكات و ئەو دەربڕینە ڕاست دەكاتەوە، كە زەمەنێكە بە هەڵە لە نێو ئێمە بەكار دێت. ناوەرۆكی ئەم كتێبە، لە كۆمەڵە وتارێكی ئەدەبی پێك هاتووە، كە هەموویان باس لە بەراوردی ئەدەبی و میتۆدەكانی و شێوازەكانی بەراوردكردن و كاریگەرییەكانی ئەدەب لە ژیانی گەلاندا دەكات. لە دەسپێكی كتێبەكەدا، نووسەر باس لەوە دەكات كە لە بنەڕەتدا شتێك نییە بە ناوی ئەدەبی بەراورد، وەك ئەوەی لە نێو ئێمەدا باوە، بەڵكو ئەوەی هەیە بەراوردی ئەدەبییە، كە ئەویش لە ڕووی میتۆدۆلۆژییەوە، بە گەلێك شێوە و بنەمای بەراوردكردن، كار لەسەر ئەو چەمكە دەكات. نووسەر باس لەوە دەكات ئەدەبی بەراورد، دەستەواژەیەكی هەڵەیە و بەو مانایەی وەك چۆن ئەدەبی فەرەنسی و كوردی هەیە، دەبێ ئەدەبی بەراوردیش هەبێت، لە كاتێكدا ئەوەی هەیە بەراوردی ئەدەبییە. ئەم چەمكە، ماناكانی هەر تەنها لە ڕوانگەیەكی ئەدەبییەوە كورت ناكرێتەوە، بەو مانایەی هەر تەنها ژانرەكانی ئەدەبیات بەراوردی یەكتری بكرێن، بەڵكو ئایین و یاسا و خاسیەتە ئەدەبییەكانی نەتەوەیەك و و بگرە فەرهەنگی و كولتوور و زمانیش بە گشتی دەگرێتەوە كە تیایدا كار لەسەر ژانرە جیاوازەكانی فەرهەنگی نەتەوەیەك و بەراوردكردنی بە هەمان ژانر، لە فەرهەنگی نەتەوەیەكی دیكە دەكرێت. دواتر نووسەر لە ڕووی مێژووییەوە باس لە سەرهەڵدانی زاراوەی بەراوردی ئەدەبی دەكات و لەو سۆنگەیەوە ئاماژە بەوە دەكات كە ئەم زاراوەیە، لە سەرەتاكانی سەدەی نۆزدە، لە ژێر كاریگەریەتی ئەدەبی ڕۆمانتیك و ئەڵمانی سەری هەڵدا، كە لەم ئەدەبەدا، دەنگی شاعیر ئیلهام لە گیانی میللەت و ئازادی و سروشت و شۆڕشگێڕی وەردەگرێت، ئەمانەش بوونە فاكتێك بۆ ئەوەی شێوازێكی نوێ لە كاری ئەدەبی بە ناوی بەراوردی ئەدەبی دروست بێت، كە ئەركی بەراوردكردنی دوو دەقن، یان ئەدەبیاتی نەتەوەیی نەتەوەیەكە، بە نەتەوەیەكی دیكە، بە خاسیەتە جیاوازەكانیانەوە. دواتر نووسەر، دێتە سەر سەرهەڵدانی بەراوردی ئەدەبی لە مێژووی هاوچەرخی ئەدەبی كوردیدا و باس لەوە دەكات كە هەوڵەكانی پیرەمێردی شاعیر لە ساڵانی سییەكانی ڕابردوودا، بە بناغەی دانان و كاركردن بەو چەمكە ئەدەبییە دادەنرێت، ئەمەش دوای ئەوەی پیرەمێرد، وتارێك لە ژمارە 463ـی ڕۆژنامەی ژیان، لە ساڵی 1936 بڵاو دەكاتەوە دوای ئەوەی سێ دەقی شیعری جیاوازی سێ نەتەوەی جیاوازی عەرەب و فارس و توركی بۆ كوردی وەرگێڕاوە و تێمای هەرسێ دەقە شیعرییەكە، هاوشێوەو وەك یەك بوونە، ئەویش كۆچ و لەدەستدانی خۆشەویستییە. ئیدی ئەم هەوڵەی پیرەمێرد، دەشێ وەك یەكەم هەوڵی بەراوردی ئەدەبی، بە مانای میتۆدی كە لە ژێر ژانری وەرگێڕاندا دەكرێت دابنرێت. دواتر نووسەر، وەك كاریگەریەتی ئەدەبی گەلان، بە سەر ئەدەبی كوردییەوە بە تایبەتیش لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا، ئاماژە بۆ كارتێكرنی ئەدەبی ئینگلیزی بۆ سەر شیعری گۆران دەكات، كە چۆن گۆرانی شاعیر، بەو پێیەی ئینگلیزیی زانیوە و ئەدەبی ئینگلیزی و شیعرەكانی ئۆسكار و شیلی و بایرۆن، كار لە جیهانبینی شیعری دەكەن و ڕاستەوخۆ، ڕەنگدانەوەیان لەسەر تێما و گوتاری شیعری گۆران دەبێت و دواتریش چەن شیعرێكی ئینگلیزی وەردەگێڕێت. بە بڕوای نووسەر ئەم كاریگەریەتییە و سەرسامییە بە شیعری ئینگلیزی، تێگەیشتنێكی دیكە بۆ شیعر، لە پاشخانی ئەدەبیانەی ئەو شاعیرە دروست دەكات، كە فۆرم و خەیاڵی شیعریانەی گۆران بگۆڕێت، بە تایبەتیش لەدوای نیوەی دووەمی ساڵانی سییەكان. كە سەرەنجام ئەو هەستەشی لا دروست دەكەن كە چەند شیعرێكی وەك گوڵ خوێناوی و شازادە بكاتە كوردی.
هەر لە درێژەی وتارەكانی نێو ئەو كتێبەدا، نووسەر تایبەتمەندی كەسی بەراوردكار باس دەكات و لە هەرە دیارترینیشیان ئەوەیە، كە دەبێ زمانی هەردوو ئەدەبی بەراورد بە باشی بزانێت، بەڵام زانینی زمان بە تەنها، بەس نییە بۆ ئەوەی كار لەسەر ئەو چەمكە بكات، بەڵكو دەبێ پاشخانێكی گەورەشی لە لایەنی فەرهەنگی و خاسیەتە ئەدەبی و زمانییەكانی هەردوو نەتەوەش هەبێت. چونكە بەراوردی ئەدەبی، تەنها بە مانای ئەوە نایەت دوو تێكست، بەراوردی یەكتری بكرێن، بەڵكو زۆرجار ئەو بەراوردە ئەدەبی نەتەوەیەك، ئەفسانە و فەرهەنگ، بنەما فەرهەنگییەكانی دیكەش دەگرێتەوە، كە دەخوازن نووسەری بەراوردكار شارەزایی لە بارەیانەوە هەبێت، بۆ ئەوەی بە وردی و بە قووڵی ئەو بەراوردە بكات. هەر لە درێژەی كتێبەكەدا، نووسەر گەلێك ژانری دیكەی باس کردووە كە پەیوەستن بە بەراوردی ئەدەبییەوە وەك: ڕۆژهەڵاتناسی، تیۆری وەرگرتن، سەفەرنامە و گەڕیدە ڕۆژهەڵاتناسەکان، گواستنەوە و كاریگەری، وەرگێڕان و ئەدەبی مۆدێرنیزم؛ كە وەك لایەنێك بۆ بەراوردی ئەدەبی و فەرهەنگی نەتەوەكان و كاریگەریان لەسەر یەكتری، كاریان پێ دەكرێت و وەك بنەمای بەراوردكردن دەبینرێن و ڕۆڵیان لە نزیككردنەوە و ئاشناكردنی ئەدەبی نەتەوەكان بەیەكترییەوە هەیە.
دواجار دەڵێم ئەم كتێبە، ناوەڕۆكێكی ئەدەبیی پڕ بەها و گرنگی هەیە و خوێندنەوەی بۆ نووسەران و ئەدیبان، بایەخی واتایی خۆی هەیە، چونكە دەروازەیەكی دیكەی تازە و نوێ، بە سەر چەمكی بەراوردی ئەدەبی دەكاتەوە كە تا ئێستاش لە نێو ئێمە بە هەڵە بەكار دێت. بۆیە كتێبەكە، شایەنی خوێنەوەیە و دەستخۆشانە لە نووسەر دەكەم.
- پەراوێز/ ناوی كتێب: بەراوردی ئەدەبی، نووسینی: د. موحسین ئەحمەد عومەر، بڵاوكراوەی ماڵی وەفایی _ 2022.