دانـا شوانی – هه‌ولێر
بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی (Social Movement) یەکێکە لەو جۆرە ڕەفتارە کۆمەڵایەتیانەی کە لە ئەنجامی پەیوەندیی هاوبەشی نێوان تاكه‌كان لەناو کۆمەڵگایەکدا دروست دەبێت. كۆڕەفتار وەڵامدانەوەی هەندێک کەسە بۆ دۆخێک یان پرسێکی دیاریکراو. بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی ڕەفتارێکی کۆمەڵایەتییە کە لە نێوان ڕەفتاری بیرۆکراتی و ڕەفتاری شۆڕشگێڕانەدایە؛ بەم تایبەتمەندییە کە کەمتر له ره‌فتاری بیرۆكراتی ڕێکخراوە و زیاتر لە ڕه‌فتاری شۆڕشگێران و تاكه‌كان لە ڕێگەیەوە بەدوای مه‌به‌ست یان ئامانجێکدا دەگەڕێن. زۆربەی ئەو توێژەرانەی کە لێکۆڵینەوەیان لە بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان کردووە، ئەم جۆره بزووتنەوەیان وەک گروپی کرداریی هاوئاهەنگ و ڕێکخراو پێناسە کردووە کە بەهای هاوبەشیان هەیە و ئامانجیان دروستکردنی گۆڕانکارییە یان بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییە لە دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان یان لە نەزمی کۆمەڵایەتیدا.
ئەگەر ته‌ماشای تێرمۆلۆژی ئۆکسفۆرد بكه‌ین كه پێناسەی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی كردووه ده‌بینین، پێش هەموو شتێک بە “لێشاوێک یان کۆمەڵێک کرده و هەوڵی کۆمەڵێک کەس” پێناسەی دەکەین کە “کەم تا زۆر بە بەردەوامی بەرەو ئامانجێکی دیاریکراو یان بەرەو مه‌به‌ستێك دەجووڵێن”، ئێمە وەک ڕەفتارێکی کۆمەڵایەتی دەیبینین کە وەک ڕەفتار و کردارە کۆمەڵایەتییەکانی تر، دەتوانێت بابەتی لێکۆڵینەوە کۆمەڵناسیەکان بێت.
بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی ئەمڕۆ، دیاردەیەکی نوێن کە لەگەڵ شۆڕشە دیموکراتیکەکاندا سەریان هەڵداوە، بەڵام دەستەواژەی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی لە ئەوروپای ڕۆژئاوا، لە سەرەتای سەدەی نۆزدەدا باو بوو، یەکێک لە یەکەم باسە سیستماتیکییەکان سەبارەت بە بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان لە کتێبی “مێژووی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی لە فەرەنسا لە ساڵی ١٧٨٩ تا ئێستا” لە نووسینی لۆرێنتز ڤۆن شتاین دەدۆزرێتەوە کە بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی لە پێوەندی لەگەڵ ئەو خەباتەدا وەسف دەکات کە بۆ سەربەخۆیی کۆمەڵایەتی زیاتر باسی کردووە کە لە خەباتی چینایەتی پرۆلیتاریادا دەگاتە لوتکە.
سروشتی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان
1- بزووتنەوە کۆمەڵایەتیەکان هەمیشە بە “ململانێی” کۆمەڵایەتی دەناسرێنەوە، واتە ڕکابەرە ڕوون و دیاریکراوەکان. زۆرجار چالاکوانان کردارەکانیان بە پلەی یەکەم وەک پچڕانێک لە بەها کولتوورییە باڵادەستەکان یان یاسا دامەزراوەییەکان دروست دەکەن. بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی ناتوانرێت بە فرەیی [هێزەکانی]، بە هەستەکانی، یان هێزی “تەقینەوە”ەکەی پێناسە بکرێت. ئەم حاڵەتانە زیاتر پەیوەندییان بە تێکچوونەکانەوە هەیە کە دەتوانرێت لە ڕوانگەی ئه‌ركگه‌رایانه‌وه باشتر شی بکرێتەوە.
2- لە جۆرێکی دیاریکراوی کۆمەڵگادا تەنها “یەک” جووتە بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە چەکدارییە سەرەکییەکان هەیە. پێدەچێت ئەم بیرۆکەیە زۆر نزیک بێت لە چەمکی مارکسیستی ململانێی چینایەتی و بەردەوام لەلایەن ئەو زانایانەوە بەرەوڕووی تەحەدا بووەتەوە کە چەندین ململانێی جۆراوجۆر باس ده‌كه‌ن کە ناتوانرێت وەک “بەرە” تایبەتەکانی شەڕێکی گشتی هەژمار بکرێن.
3- بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە جەماوەرییەکان ناتوانرێت لە بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی “چینی دەسەڵاتدار” جیابکرێنەوە، و تەنیا ململانێیان وەک ململانێی سەرەکی هەژمار بکرێت. خاوەن دەسەڵاتی ئابووری یان سیاسی دەبێ وەک بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی شی بکرێتەوە نەک وەک هاوتەریب لەگەڵ بەها کولتوورییە سەرەکییەکان و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان.
4- بزووتنەوە کۆمەڵایەتیەکان و کردەی سیاسی، کردەی ڕێکخراو نین بە ئامانجی کۆنترۆڵکردنی دەسەڵاتی ده‌وڵه‌ت. ئێمە هێشتا لە ژێر کاریگەری نەریتێکی دوور و درێژداین. لە بیری ئەوروپیدا ئەم سەرلێشێواوییە بنەڕەتی بووە. بەڵام ژیانی فیكری ئەمریکی دەیسەلمێنێت کە ئەمریکییەکان توانای تێگەیشتنیان لە چەمکی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی زیاترە، لە کاتێکدا ئەوروپییەکان و ئەمریکای لاتین تەنیا بۆ ماوەیەکی زۆر باسی شۆڕش و چاکسازییەکانی ده‌وڵه‌تییان دەکرد.
5- لەسەر بنەمای سروشتی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان، دەتوانرێت سێ جۆری سەرەکی جیابکرێنەوە: “بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان”، بە مانای توندی وشەکە، گوزارشت لە هەوڵێکی دژبەیەک دەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی مۆدێله کولتوورییەکان (مەعریفە، وەبەرهێنان، ئاكار). “بزووتنەوە مێژووییەکان” کە بریتیین لە کردەی ڕێکخراو بۆ کۆنترۆڵکردنی پرۆسەی گواستنەوە لە جۆرێکی کۆمەڵگەوە بۆ جۆرێکی تر. لێرەدا ئیتر ئەکتەرەکان بە تەنیا لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە پێناسە ناکرێن، بەڵکو بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی پەیوەندییان لەگەڵ دەوڵەت کە هۆکاری سەرەکی ئەم جۆرە گۆڕانکاریانەن. سەرەڕای ئەوەش، بزووتنەوە مێژووییەکان بە تەواوی لە بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان دابڕاو نین، چونکە ڕەهەندی چینایەتی لەگەڵ ڕەهەندی بنیاتنەری نەتەوەیی و مۆدێرن تێکەڵ دەکەن، وەک ئەوەی لە بزووتنەوە کۆمۆنیستییەکان و ڕژێمە نەتەوەییە جەماوەرییەکاندا دەبینرێت. هەروەها ئاڵۆزی تایبەتمەندی “بزووتنەوە کولتوورییەکان”ـە. ناتوانرێت لە داهێنانە کولتوورییەکان کورت بکرێتەوە بە زاراوەی تەنیا کولتووری کە وەک ململانێی نێوان کۆنەکان و مۆدێرنەکان پێناسە دەکرێن. لە بەرامبەردا، بزووتنەوەی كولتووری جۆرێکە لە بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی کە تێیدا گۆڕینی بەها کولتوورییەکان ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕێت، لە هەمان کاتدا ململانێی کۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی ئەم پرۆسەی گۆڕینی بەهاکاندا سەر هەڵدەدات. بزووتنەوەی ژنان نموونەیەکی باشی هاوچەرخە.
سەرهەڵدانی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییە نوێیەکان
لە شەستەکانی سەدەی ڕابردووەوە کۆمەڵێک بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی نوێ وەک بزووتنەوەی خوێندکاری، بزووتنەوەی جۆراوجۆری نه‌ژادی و نەتەوەیی، بزووتنەوەی ژنان و بزووتنەوەی ژینگەپارێزی زۆر چالاک بوون لە ژیانی سیاسییدا. ئەم بزووتنەوانە کە لە دەیان ساڵی دواتردا زیادیان کرد، بنەمای فراوانبوونی چالاکییە سیاسییە زۆر ڕێکخراوترەکانیان پێک هێنا، هەروەها وەک هێزی سیاسی سەربەخۆ، هەندێکجار شانبەشانی پارتە سیاسییەکان و گروپە فشارییەکان، هەندێکجاریش دژی پارتە سیاسییە فەرمییەکان خەباتیان کردووە.
تایبەتمەندییەکانی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانی ئه‌مرۆ
1- بەبەراورد لەگەڵ بزووتنەوەکانی ڕابردوو، ئەم بزووتنەوانە لە ئاستێکی گەورەتردا بوونیان هەیە.
2- ئامانجی دیاریکراو و پلانێکی پێشوەختەی دیاریکراویان هەیە کە ڕێنمایی کار و چالاکییەکانیان دەکات.
3- خاوەنی ئایدۆلۆژیای وردتر و ئاڵۆزترن.
4- کەم تا زۆر ڕێکخراون.
5- بەهێزن و کەمتر ڕاگوزەرن.
جۆرەکانی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان
بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان بە پشتبەستن بە هەڵوێستەکانیان بەرامبەر بە ده‌وڵه‌ته‌كان و دامەزراوە فرەلایەنییه‌كان، بەسەر چوار بەشدا دابەش دەکرێن:
1- بزووتنەوە دژەکۆمەڵایەتییەکان: ئەم جۆرە بزوتنەوانە هەموو ئەو بزووتنەوەیانە دەگرێتەوە کە خاڵە لاوازەکانی شیرازه‌ی کۆمەڵایەتی بۆ زیادکردنی بەرژەوەندیی ناشەرعیی ئەندامەکانیان بەکار دەهێنن، وەک تۆڕی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان و مافیاکان.
2- بزووتنەوە دژە سیستەمەکان: ئەو بزووتنەوەیانە دەگرێتەوە کە هەوڵی گۆڕینی ڕژێمی سیاسی حکومەتێک یان پێگه‌ی سەرەکی دەسەڵاتەکەی دەدەن. پلانی شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی دەخەنە ڕوو و داوای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی ده‌وڵه‌ت دەکەن بۆ گەیشتن بەو ئامانجە.
3- بزووتنەوە ئایینیی ـ كولتوورییه‌كان: بزووتنەوەگەلێک هەن هەوڵ دەدەن کۆمەڵگا بگۆڕن بەجۆرێک کە نەریتێکی کولتووری یان ئایینی به‌تایبه‌تی ئازادی و شەرعیەت بەدەست بهێنێت.
4- بزووتنەوە كۆمه‌ڵگاییه‌كان: هەوڵ دەدەن کۆمەڵگایەک بنیات بنێن لەسەر بنەما نەتەوەییەکان یان پێوەرێکی ناسنامەی دیاریکراو. مەرج نییە داوای دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ یان گۆڕانکاری لە دەسەڵاتی سیاسیدا بکەن، بەڵکو بەدوای دۆخێکدا دەگەڕێن کە بتوانن لەسەر بنەمای کولتوور و شێوازی ژیانی خۆیان پێکەوە بژین و ئەو ناوچەیەش لە ژێر کۆنترۆڵی تەواوەتیی ئەواندایە.