مه‌عروف حه‌مه‌دسه‌عید
كە ده‌ڵێن پرۆسه‌ی په‌روه‌رده و فێركردن له‌سه‌ر سێ پایه بنیاد ده‌نرێ كه خۆی له (مامۆستا و قوتابی و پرۆگرامی خوێندن)ـدا ده‌بینێته‌وه، ده‌بێ وردتر لێی بڕوانین و ده‌رك به‌وه بكه‌ین كه له‌نێو ئه‌و سێانەشدا هاوسه‌نگی و به‌ڵانس به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان له‌نێویاندا دابه‌ش نه‌بووه. هه‌رسێكیان گرینگ و كاریگه‌رن بۆ به‌ڕیوه‌چوونی پرۆسه‌ی فێركردن، به‌ڵام ئامانجی راسته‌قینه و سه‌ره‌كی له بزاڤی په‌روه‌رده و فێركردن خۆی له قوتابیدا ده‌بینێته‌وه. بوونی ناوه‌نده‌كانی خوێندن و ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی پلانداڕێژه‌رن بۆ بزاڤی فێركردن كه سه‌رپه‌رشتی ئه‌و كایه‌یه ده‌كه‌ن، ئه‌مه سه‌رباری دابینكردنی پێویستییه‌كان له چاپكردنی میتۆده‌كانی خوێندن و كه‌لوپه‌ل و دابینكردنی بودجه بۆ ئەو له‌شكرە زۆر و زه‌وه‌ندەی مامۆستایان و فه‌رمانبه‌ران مه‌به‌ست لێی فێركردن و پێگه‌یاندنی قوتابییه، ده‌نا بێ قوتابی ئه‌و هه‌مووه چ پێویسته و مامۆستایان و ئه‌وانی دیكه‌ی ئه‌و بواره‌یه چ كاره‌ن و توانا و كارامه‌ییه‌كانیان له خزمه‌تی كێدایه؟
توێژه‌ران و پسپۆڕانی بواری په‌روه‌رده و فێركردن و شاره‌زایانی ده‌روونناس زۆر جه‌خت له دروستكردنی په‌یوه‌ندی پته‌وی قوتابی به قوتابخانه ده‌كه‌نه‌وه، به درێژایی مێژوو؛ تێكڕا به دوای وڵامی ئه‌و پرسیاره‌دا گه‌ڕاون كه‌وا بە چی وا له قوتابی بكرێ قوتابخانه‌ی خۆش بوێ و خۆی به به‌شێك له جڤاكی قوتابخانه ببینێت و هه‌مووان هه‌وڵیان بۆی داوه.. ئه‌وانه‌ی پێی گه‌یشتوون توانیویانه هاووڵاتییەکی چاك و كۆمه‌ڵگایەکی بێوەی و زیندوو، وڵات و شارستانیه‌ت و پێشكه‌وتن به‌دی بێنن. هه‌موو ئه‌وانه له ڕێگه‌ی هه‌ستی ئینیتیماوه به‌ده‌ست دێ و ئینتیماش له‌و خاكه‌وه ره‌گه‌كانی داده‌كوتێت و گه‌شه ده‌كات كه به خۆشه‌ویستی ئاو درابێت.
چه‌سپاندنی چه‌مكی خۆشه‌ویستی بۆ راسته‌ڕێبوونی ره‌فتاری مرۆڤه‌كان و گه‌یشتن به ئامانجه باڵاكان مه‌رجی یه‌كه‌مینه، له‌و رێگه‌یه‌وه تاكه‌كان خۆیان به به‌شێك له كۆمه‌ڵگا ده‌زانن و هه‌ستی ئینتیمایان له‌لادا دروست ده‌بێت، ئه‌مه له‌هه‌موو كایه و شوێن و ئانوساتێكدا ده‌بێ هه‌بێت، ئه‌گه‌ر خۆشه‌ویستی به‌رقه‌رار نه‌بێت؛ له ده‌ره‌نجامدا رق و كینه و گوێنه‌دان و بێباكی و بێ ئینتیمایی جێگه‌ی ده‌گرێته‌وه؛ كێن ئه‌وانه‌ی ئه‌و رۆحیه‌ت و خۆشه‌ویستی و گیانی ئینتیمایه له تاكه‌كاندا ده‌ڕوێنن؟ بێگومان خێزان یه‌كه‌م جار ئه‌و ئه‌ركه ده‌گرێته ئه‌ستۆ و پاشان قوتابخانه درێژه به‌و به‌رپرسیارییه‌ته ده‌دات ئه‌ویش له رێگه‌ی پرۆگرامه‌كانی خوێندن كه مامۆستا گه‌یێنه‌ر و جێبه‌جێكاری ناوه‌رۆكه‌كه‌یه‌تی. بۆیه په‌یامی ئیمه لێره‌دا بۆ چینی مامۆستایانه كه هه‌رگیز سازش له بڵاوكردنه‌وه‌ی خۆشه‌ویستی نه‌كه‌ن، به‌مه ده‌کرێ خاوه‌نی میلله‌تێك بین به‌هیچ هه‌ڵه و دواكه‌وتوویی و ناشیرینییه‌ك رازی نه‌بێت، هاووڵاتییه‌ك ژینگه و خاك و ئاو و ئاسمانی نیشتمانه‌كه‌ی خۆش بوێت و زیانه‌كانی لێ دوور بخاته‌وه و كار بۆ به‌رژه‌وه‌ندی و پێشخستنی بكا.
هه‌ستی ئینتیما له‌و كاته‌دا له ناخی قوتابیدا جێگه‌ی له‌ق ده‌بێت كه به هه‌ر هۆكارێك بێت مامۆستا رێگه‌ی پێ نادا له پۆلدا بمێنێته‌وه و ده‌ری ده‌كا، گەر هۆكار ئاماده‌نه‌كردنی ئه‌ركه‌كانی خوێندن یان دره‌نگهاتن یان سه‌ره‌ڕۆیی یان هه‌ر شتێك بێت.. هیچ پاساوێك نیه بۆ ئه‌وه‌ی قوتابی له پۆلدا وەدەر بنرێت.. كە قوتابی ده‌كرێته ده‌ره‌وه، بچێت بۆ كوێ؟ له هاوڕێیه‌كانی داده‌بڕێ و ئیتر ئه‌و متمانه‌یه‌ی له‌لا نامێنێت كه ئه‌و به‌شێكه له هاوپۆله‌كانی و له جڤاكی قوتابخانه به‌شێوه‌یه‌كی گشتی. مامۆستا ئه‌وكاته سه‌ركه‌وتوو ده‌بێت كه به رێنوێنی و ئامۆژگاری وا له قوتابی بكا ئه‌رك و ماف و به‌رپرسیارێتی خۆی بزانێت، به گوفتار و ره‌فتاری جوان قوتابی گۆش بكا و هه‌ست و سۆزی پتر به قوتابخانه‌وه ببه‌ستێته‌وه، نه‌ك سه‌رزه‌نشتكردن و پشتگوێخستنی وه‌كو ئه‌وه‌ی (تۆ هۆكاری شێواندنی كه‌شی ئه‌و هۆبه‌یه‌ی و ئه‌گه‌ر تۆ لێره نه‌بیت هیچ كێشه‌یه‌ك نیه… نه‌ك تۆ زیاده‌یت؛ به‌ڵكو هه‌بوونی تۆ زیان به‌و پۆل و قوتابخانه‌یه ده‌گه‌یه‌نێت).
بۆ چما مامۆستا خوازیاری چیه؟ نایه‌وێ قوتابییه‌كه‌ی پێ بگا و فێر ببێت و كه‌سێكی به‌سوود بێت بۆ خۆی و وڵاته‌كه‌ی، ده‌بێ ده‌رك به‌وه بكا ئه‌و ره‌فتاره‌ی ئه‌و به ده‌ركردنی قوتابی له پۆل پێچه‌وانه‌ی خواسته‌كه‌یه‌تی و رێگره له‌وه‌ی ئاستی زانستی پێشكه‌وێت و زیره‌ك بێت. نۆرمان كینگ (سیاسه‌توانی ئوستراڵی) له‌م ڕووه‌وه ده‌ڵێت: (ئینتیما مه‌رجی سه‌ره‌كییه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ست به خودی خۆت بكه‌یت و توانستەکانت سه‌ر بخه‌یت)، كاتێك هاوپۆله‌كانی له هۆبه‌دا ده‌مێننه‌وه ئه‌ویش ده‌رده‌كرێ ئەوکات به‌دوای چیدا ده‌گه‌ڕێ؟ ئه‌و له ئامێزی جڤاكه‌كه‌ی بێبه‌ش ده‌كرێ؛ بۆیه به‌دوای ئامێزێكی دیكه‌دا ده‌گه‌ڕێ و بێ هیچ گومانێك ئه‌و شوێنه‌ی رووی تێده‌كا ئه‌وه نیه كه جێگره‌وه‌ی پۆل و ناوه‌ندی خوێندن و فێركردن بێت! مامۆستا به‌و كاره قوتابی له‌ناخه‌وه ده‌ڕۆخێنیێت و ئه‌و چیتر هه‌ست به‌وه ناكا كه جێی گرینگیپێدان بێت و خۆی به پشتگوێخراو ده‌بینێت، له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه قوتابیان به چاوێكی دیكه سه‌یری ده‌كه‌ن.. ئه‌مه بۆ ئه‌و ده‌بێته خاڵی نائومێدی و درز ده‌كه‌ویته هه‌ستی ئه‌وه‌ی كه به‌شێك بێت له پۆل و هاوڕێیه‌كانی. له‌بڕی ئه‌وه با مامۆستا هانده‌ر و پشتیوانی بێت تاكو ئاستی زانستی باشتر بكا و باشتر له ئه‌رك و رۆڵی خۆی بگا، ئه‌و مامۆستایانه‌ی به وشه‌ی جوان و هاوسۆزییه‌وه پاڵپشتن بۆ ئاواكردنی كه‌سایه‌تی قوتابییه‌كانیان و پێگه‌یاندنیان، هه‌رده‌م وه‌كو كه‌سی خۆشه‌ویست و سه‌ركه‌وتوو له‌لایه‌ن قوتابییانه‌وه ده‌بینرێن. له‌به‌رامبه‌ریشدا خۆی هه‌ست به ئاسووده‌یی ویژدان ده‌كا كه ئه‌و ئه‌ركه‌ی له ئه‌ستۆیه‌تی وه‌كو پێویست به‌جێی گه‌یاندووه.
به‌ر له ساڵانێك به‌ڕێوه‌به‌ری قوتابخانه‌یه‌ك بووم، ئه‌وه‌م به‌چاوی خۆم بینی كه قوتابییه‌ك رۆژانه له قوتابخانه دوا ده‌كه‌وت و بێزاری و بێتاقه‌تی پێوه دیار بوو. مامۆستاكه‌ی بۆ ئه‌مه سه‌رزه‌نشت و سه‌ركۆنه‌ی نه‌كرد.. ئه‌و به‌دوای هۆكاری دره‌نگكه‌وتن و بێزارییه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕا تاكو بۆی روون بووه‌وه كه قوتابییه‌كه‌ی دایكی نه‌ماوه و باوه ژنه‌كه‌ی ئیشی ماڵی پێده‌كا بۆیه تاكو كاره‌كانی ته‌واو ده‌كا دره‌نگ لێی ده‌بێته‌وه و له قوتابخانه دوا ده‌كه‌وێت.. نه‌ك ته‌نها ئه‌مه به‌ڵكو باوه‌ژنه‌كه‌ی ئازاری جه‌سته‌یی ده‌دا و شوێنی داغكردن به جه‌سته‌یه‌وه دیار بوو. ئه‌و مامۆستایه دۆخی قوتابییه‌كه‌ی به باوكی گه‌یاند و پێی راگه‌یاند ئه‌گه‌ر رازی بن ئه‌و ئه‌ركی به‌خێوكردنی منداڵه‌كه‌یان ده‌گرێته ئه‌ستۆی خۆی.. ئێمه‌ش وه‌كو كارگێڕی قوتابخانه به‌دوای زڕدایكی قوتابییه‌كه‌ماندا نارد و مه‌ترسی دابڕان و پاشه‌ڕۆژی قوتابییه‌كه‌مان بۆی روون كرده‌وه و په‌یامی مامۆستاكه‌مان پێی گه‌یاند، ئه‌و پێی گوتین كه داپیری منداڵه‌كه له‌ژیاندایه و ئاماده‌یه به‌خێوی بكا و بیگرێته خۆی؛ ئه‌وه بوو دوای ئه‌وه‌ی قوتابییه‌كه چووه لای داپیری دۆخی ده‌روونی و ئاستی زانستیی چاک بووه‌وه و كێشه‌كانی چاره‌سه‌ر بوون؛ ئه‌و قوتابییه پێشتر له ئامێزی گه‌رم و خۆشه‌ویستیی بێبه‌ش بوو، كه هۆگری و خۆشه‌ویستی بۆ گه‌ڕایه‌وه؛ بێزاری و ته‌می نائومیدی ره‌وییه‌وه و دواجار ده‌ركه‌وت كه خۆشه‌ویستی ئازاره‌كان له‌به‌ین ده‌با و هیوا و سه‌ركه‌وتن به‌دوای خۆیدا ده‌هێنێت.
- به‌ڕێوه‌به‌ری په‌روه‌رده‌ی خه‌بات