دانا له‌تیف جه‌لال
ده‌توانین بڵێین حزب گرنگترین ڕێکخراوی سیاسییە لە دیموکراسی هاوچەرخدا. بە بڕوای زۆرێک لە شارەزایان، دیموکراسی دواجار جگە لە کێبڕکێی حزبی هیچی تر نییە و هەڵبژاردن بەبێ کێبڕکێی حزبی هیچ مانایەکی نییە، هەر بۆیە حیزب خۆی لەسەر چەمکی کێبڕکێ دامەزراوە.
بەناوبانگترین پێوەر بۆ پۆلێنکردنی پارتە سیاسییەکان پێوەرەکانی ئایدۆلۆژیایە، کە بەپێی ئەو پێوەرە حزبەکان لە ڕاستی توندڕەوەوە تا چەپی توندڕەو پۆلێن دەکرێن. چەمکەکانی چەپ و ڕاست ئاماژەن بۆ دوو بابەتی بنەڕەتی: یەکێکیان پاراستن یان گۆڕینی پەیوەندییە ئابوورییەکان یان بە مانایەکی تایبەتتر، دەستوەرنەدان یان دەستێوەردانی حكوومةت لە ژیانی ئابووریدا لە ڕووی دابینکردنی دادپەروەری کۆمەڵایەتییەوە؛ و جۆری دووەمی پێکهاتەی دەسەڵات و سیستەمی سیاسی بە واتای سیستەمی سیاسی دیموکراسیی پاوانخوازە.
پارتە سیاسییەکان بەزۆری لە سێ ڕوانگەوە لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێت: یەکێکیان حزبە وەک چۆن لە حكوومةت و پەرلەماندا وەک کۆمەڵێک پرسی گشتی دەردەکەوێت؛ دووەم: حزب لە دەرەوەی پەرلەمان وەک ڕێکخراوێک بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن دەردەکەوێ؛ و سێیەم: حزب وەک کۆمەڵێک ئەندام و لایەنگر و دەنگدەر لە بواری فەزای هەڵبژاردن دەردەکەوێ.
لە ڕوانگەی یەکەمەوە لایەنە سیاسییە یەکەمەکان وەک گروپ و فراکسیۆنی ڕێکخراو لە پەرلەمان یان دەسەڵاتی جێبەجێکردن دەرده‌کەوت. لە زۆرێک لەو پارتانەی کە مێژوویەکی وایان هەبووە، هێشتا بەشی پەرلەمانیی حزب بەشی باڵادەست و سەرەکییە. پارتە پەرلەمانیەکان وەک ئامرازێک بۆ ڕێکخستنی چالاکیی نوێنەران و دروستکردنی کەناڵی پەیوەندی و زانیاری کار ده‌كه‌ن.
ڕۆڵی حیزب لە بواری جێبەجێکردندا بریتییە لە بڕیاردان لەسەر سیاسەتەکانی حكوومةت و جێبەجێکردنی ئەو سیاسەتانە و به‌كارهێنانی هێزی سیاسی. دەسەڵاتی جێبەجێکردن لە دیموکراسیدا بەبێ هه‌بوونی حزبەکان بوونی نابێت. پارتە سیاسییەکان لە داڕشتنی سیاسەتدا زیاتر جێگەی پەرلەمان و کابینەکانی حكوومةت دەگرنەوە.
چالاکی حزبەکانی دەرەوەی حكوومةت و پەرلەمان بەپێی حزب و وڵاتان بە شێوه‌یه‌كی سروشتی له‌یه‌ك جیاوازن. حزبەکان لەم بوارەدا، فۆڕمی ڕێکخراوەیی جیاوازیان هەیە. ئەو حزبانەی کە لە ئەندامانی پەرلەمان و هەندێک کەسی ناودار پێکهاتوون و لە دەرەوەی پەرلەمان هیچ ڕێکخستن و ئەندامێتییەکیان نییە، پێیان دەوترێت حزبی “کادیر”. ئەو پارتانەی کە ڕێکخستن و ئەندامێتی بەرفراوانیان هەیە لە دەرەوەی پەرلەمان پێیان دەوترێت حزبی “جەماوەریی”.
حیزبە جەماوەرییەکان بە گشتی هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی دامەزراندنی ناوەندی جۆراوجۆری کولتووری، ئایینی، پەروەردەیی و هتد، ژیانی کۆمەڵایەتی ئەندامەکانیان ڕێکبخەن. پارتە سیاسییە جەماوەرییەکانیش پێویستیان بە چالاکانی حزب هەیە بۆ ئەنجامدانی چالاکیی جۆراوجۆر لە بواری ڕێکخستن و کۆکردنەوە و هتد. ئەم جۆرە چالاكوانانه بەزۆری لە چالاکییەکانیاندا پاڵنەری دارایی یان ئایدیۆلۆژییان هەیە.
سه‌باره‌ت به په‌یوه‌ندی نێوان حزب و هەڵبژاردن ده‌توانین بڵێین گرنگترین چالاکیی حزبەکان لە بواری هەڵبژاردن و بەدەستهێنانی دەنگدایە. چالاکوانی سیاسی بەزۆری ناسنامەی حزبییان بۆ خۆیان هەیە و وابەستەن بە حزبێکی دیاریکراوەوە و ئەم وابەستەبوون و په‌یوه‌ستبوونه کاریگەری یەکلاکەرەوەی لەسەر هەڵسوکەوتی هەڵبژاردن و دەنگی خەڵک هەیە.
فاکتەرە جۆراوجۆرەکانی وەک چینایەتی، ئایینی، نەتەوەیی و هتد پێکهاتەی هەڵوێستی خەڵک بەرامبەر بە حزبەکان دیاری دەکەن و دەبنە هۆی ناسینەوەی حزبی. پارتە سیاسییەکان بەزۆری لەسەر بنەمای پێکهاتەی دابەشکارییە کۆمەڵایەتییەکان پێکدەهێنرێن. بەسیاسیکردنی دابەشبوونەکان دەبێتە هۆی دروستبوونی حزب و ناسنامەی حزبی لە دەوروبەریان.
هەندێک لە نووسەران، پێکهێنانی حیزبەکانیان لە مێژوودا بە بەرهەمی “قەیرانی گەشەسەندن” و هەوڵدان بۆ وەڵامدانەوەیان زانیوە، قەیرانەکانی شوناس و شەرعیەت و بەشداریکردن و دابەشکردنی ئابووری دەبێتە هۆی دروستبوونی فەزای ئایدیۆلۆژی و حزبەکان ئەو جۆرە فەزایانە داگیر دەکەن.
حزبی سیاسی بریتییە لە گرووپێکی ڕێکخراو کە ئامانجی سەرەکییان بەدەستهێنانی دەسەڵاتی سیاسی و پۆستە حکومییەکانە بۆ سەرکردە و ئەندامەکانی. سەرکردە و ئەندامانی پارتە سیاسییەکان پابەندن بە ئایدۆلۆژیای حزبەوە، کە کۆمەڵێک بەها و پرەنسیپی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و کولتوورییە، وێڕای جیاکردنەوەی خۆیان لە حزبەکانی دیکە، هاوکات نیشانی هاووڵاتیانیش دەدەن کە چۆن حزبەکەیان ئیدارەی کۆمەڵگا ده‌كه‌ن.
پارتە سیاسییەکان بە ڕاگەیاندنی ئایدۆلۆژیای خۆیان بە خەڵک دەڵێن ئەگەر لە هەڵبژاردندا دەنگ بە ئەندامەکانیان بدەن، شێوازی بەڕێوەبردنی کاروبارەکان هەر بەو شێوەیە دەبێت کە لە پرەنسیپە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکانی ئایدۆلۆژیای ئەو حزبانەدا هاتووە. پارتە سیاسییەکان لەبنەڕەتدا جیاوازن لە گروپەكانی فشار. بەپێچەوانەی پارتە سیاسییەکان کە هەوڵی دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات دەدەن بۆ سەرکردە و ئەندامەکانیان، گروپەكانى فشار هەوڵدەدەن کاریگەری لەسەر ڕەوتی کاروباری کۆمەڵگا دروست بکەن. لە کاتێکدا لایەنە سیاسییەکان کاندیدەکانیان بۆ هەڵبژاردن دەستنیشان دەکەن و دەیانناسێنن. گروپەكانى فشار بەزۆری کاندید بۆ چاکەی گشتی وڵات بەناوی خۆیانەوە کاندید ناکەن، بەڵام هەندێک جار تەنها پشتگیری لەو کاندیدانە دەکەن کە لەلایەن حزبەکانەوە کاندید دەکرێن.
لە سیستەمی سیاسی دیموکراسیدا، تاكه ئەرکی پارتە سیاسییەکان بریتییە لە هەڵبژاردنی کاندیدی گونجاو بۆ بەشداریکردن لە هەڵبژاردنە جۆراوجۆرەکاندا، بە مەبەستی بەدەستهێنانی پۆستی سیاسی و هەروەها سەرکردایەتیکردنی بانگەشەی هەڵبژاردن. هه‌روه‌ها دوای بردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌کان، پارته سیاسییه‌كان ڕۆڵی گه‌وره له دیاریکردنی ئه‌و که‌سانه‌ی ده‌یانه‌وێت بۆ پۆسته دامه‌زراوه‌کان له پێکهاته‌ی حکوومه‌تدا ده‌گێڕن.
جگە لەوەش، لایەنە سیاسییەکان ڕۆڵێکی گەورە لە هەماهەنگیی چالاکییەکانی ڕۆژانە و بڕیارە سیاسییەکانی سەرکردە و ئەندامەکانیان دەبینن کە لە پۆستە هەڵبژێردراو و دامەزراوەکانی حكوومةتدان بەمەبەستی جێبەجێکردنی سیاسەتە خوازراوەکانیان. پرەنسیپی حزبەکان ئەم ئەرکە لە ڕێگەی ئەنجامدانی کۆبوونەوەی گشتی و هەیکەلی سەرکردایەتی فراکسیۆن لە پەرلەماندا جێبەجێ دەکەن.
هەرچەند لایەنە سیاسییەکان ڕەنگە لە کاتی هەڵبژاردندا دروشم و بەرنامەی دڵخوازی خۆیان بۆ ڕاکێشانی دەنگی ئەندام و لایەنگرانی خۆیان بخەنەڕوو، بەڵام دوای سەرکەوتن لە هەڵبژاردنەکاندا ئەگەری ئەوە هەیە کە حەز و ئارەزووی لایەنەکان بە تەواوی لەگەڵ خواستی لایەنگرانیان نەگونجێت.
سیستەمی سیاسی له هه‌رێمی كوردستان حزبی سیاسی وەک دامەزراوەیەک قبوڵ کردووە. لەم پێوەندییەدا، یاسای حزبه سیاسییه‌كانمان هه‌یه، به‌ڕوونی مافی دروستكردنی حزبی سیاسی بێ ڕه‌چاوكردنی ئایین، نه‌ته‌وه، نه‌ژاد..هتد. ئه‌م یاسایه پەرلەمانی كوردستان لە دانیشتنی ژمارە (11)ی ڕۆژی 10/10/1993 دا، بڕیاری دەركردنی یاسایی ژمارە (17)ساڵی 1993(یاسایی حزبەكانی هەرێمی كوردستانی – عێراق) دا، واتە دوای یەكەم هەڵبژاردن یاساكە دەركراوە و حزبەكانیشی پابەند كردوە خۆیان لەگەڵ حوكمەكانی یاساكە بگونجێنن، یاسای حزبەكان لە هەرێمی كوردستان دوو جار هەموار كراوەتەوە، هەمواری یەكەمی بە یاسای ژمارە ( 2) ی ساڵی 1997، كراوە، هەمواری دووەمیشیان بە یاسای ژمارە (7) ی ساڵی 2002 كراوە.
هه‌رچه‌نده به‌ڕوونی یاسای حزبەكان، حزبە سیاسییه‌كانی په‌یوه‌ست كردووه كه پێویسته بیر‌وباوەڕ و ئامانجەكانیان ئه‌م چه‌ند بنه‌ما و ڕێسایانه‌ى تیابێت، بۆ نموونه چەسپاندن و پەرپێدانی ئەو ماف و دەستكەوتانەی گەلی كوردستانی عێراق بەدی هێناون و چەسپاندنی بیر‌و باوەڕی دیموكراتی و رێزلێگرتنی ئەو مافانەی مرۆڤ كە لە راگەیاندنی جیهانی مافەكانی مرۆڤ و پەیمان و باوەڕنامە و بەیاننامە نێودەوڵەتیەكاندا دیاریكراون. هه‌روه‌ها بەدیهێنانی ئامانجەكانی حزبه سیاسییه‌كان بە ڕێوشوێنی ئاشتیانە و دیموكراتییانە و باوەڕهێنان بەدەستاودەستكردنی ئاشتیینه‌ى دەسەڵات بە پێی پەنابردن توندو تیژی و تیرۆر و لەخشتەبردن. وێڕای ئه‌وه‌ش، بەكارهێنانی شێوازی دیموكراتیانە لەژیانی حزبایەتیدا و بڵاوكردنەوەی دوبەرەكی و جیاوازی لە ڕەگەز و ئایین.