هۆشمەند جاف، تاكە كوڕی حەسەن بەگی جافە، لەم چەند ساڵەی دوایی لە بەغداوە گوێزرایەوە هەولێر، ئەویش وەك هەزاران كورد بە ناچاری لە ترسی ڕووداوی ڕۆژانە و بیگرە و بەردەی حەشدی شەعبی و تەقینەوەی بەردەوام نیشتەجێی هەولێر بووە. تەلیفۆنی بۆ كردم وتی: دەمەوێ كتاوخانەكەی باوكم پێشكەشت كەم، دەزانم نەك بۆ ئێستا بۆ هەمیشە دەیپارێزی.
ئەو كتاوخانەیە پڕبوو لە سەفەرنامەكان، حەسەن بەگ گەلێك وردەكار بووە لە بواری مێژوودا، لەو ڕووەوە خاوەن پێگە و جێگەی خۆی بووە… كاتێك لە بەغدا بووم داوام لە كاك هۆشمەند كرد مۆڵەتم بداتێ تا بڕێك لەو كتاوانە “فۆتۆكۆپی” كەم ڕازی بوو، منیش جێبەجێ ئەو كتاوانەی وا بەدڵم بوون “ئیستینساخ”م كردن و لە بەرگم گرتن و ناویشم لەسەریان نووسی. رۆژ هات و چوو، دوای دوو دەورە پەرلەمان بە ماڵەوە نیشتەجێی هەولێر بووم، بڕێك لە خاوەن كتاوخانەكانی هەولێر هاتوچووی ئێرانیان دەكرد و كتاوی فارسی نایابیان دەهێنا، دەركەوت تەواوی سەفەرنامەكان و ئەو كتاوانەی حەسەنبەگ، هەر هەموویان دووبارە چاپ كراونەتەوە، سەرجەم هەموویانم سەند و ئەوەسا لە كتاوخانەكەم دان، زۆربەیان چاپی حەجەرین، بە واتا بووم بە خاوەنی سێ جۆر چاپ لە یەك كتاو، یەكەمیان فۆتۆكۆپی كراوە، دووهەمیان چاپی تازەیە، سێهەمیان چاپی حەجەرییە.
حەسەن فەهمی جاف، مێژوونووسێكی وردەكار، فارسیزانێكی بە توانا، ڕاستگۆیەكی كەم هاوتا، هەرچی بیبیستایە ئەگەر جنێویش بایە دەیگڕایەوە.
بە ئۆتۆمبێل دەڕوا بۆ ئێران لە شاری هەمەدان لە ڕێستۆرانێكدا نان دەخوات، كە دێتە دەرەوە سواری ئۆتۆمبێلەكەی دەبێت، كابرایەك وشیەك ترێی بەدەستەوە دەبێت و دانە دانە لێی دەخوات، دێتە لای ئۆتۆمبێلەكەی كە ژمارەكەی عێراق بووە بە حەسەن بەگ دەڵێ : دەكرێ ناوی جەنابتان بزانم؟
-بەڵی من ناوم حەسەن جافە!
كابرا دەدا بە سنگی خۆیدا و دەڵێت:” عەجەب ناومان وەك یەك وایە، بە یەك جیاوازی جەنابت حەسەن جافی و بەندەیش حەسەن جاكەشم، یانی “گەواد”م… خانمگەلێكی فرەزەریفم بەلاوەیە.
حەسەن بەگ كوڕی بەگی مەحموودپاشای جافە و دایكی كچی عادیلە خانمی ژنی عوسمان پاشای جافە… حەسەن جاف زۆر لە خاڵۆیەوە ” ئەحمەد موختار جاف”ەوە نزیك بووە، زۆربەی كات هاودەمی ئەحمەد بەگی خاڵۆی بووە. لە پەنجاكاندا دوو سێ كتاوی مێژوویی لە فارسییەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی، وەك: (گەڕانەوەی دە هەزار یۆنانی …………….. پێوەندی تەواوی لەگەڵ مێژوونووساندا هەبووە، وەك تۆفیق وەهبی، مەلاجەمیل رۆژبەیانی، عەلائودین سجادی، محەمەدی خاڵ، هەروەها زۆربەی شوعەڕای ئەو سەردەمە.
كاتێك مەلاجەمیلی ڕۆژبەیانی بە وەرگێڕانی كتاوی مێژووی شەڕەفنامەی شەرەفخانی بەتلیسییەوە بۆ سەر عارەبی خەریك دەبێ، حەسەن بەگ لای وابووە مەلا جەمیل خەریكی وەرگێڕانی “شەهنامەی فیردەوسییە” كە سەرتاپای شەهنامە شیعرە و بۆ خوا یەك وشەی عارەبی تیادا نییە، لەو ڕووەوە حەسەن بەگ دەڵێت:” شاهنامەی فیردەوسی لەبەرئەوەی سەرتاسەری شیعرە ئاسان نییە بكرێتە عەرەبی.” ئەم وتەی حەسەن بەگە دەگاتە مەلا جەمیل، كە گوایە حەسەن بەگ وتوویەتی: شەڕەفنامە بە عەرەبیكردن ئاسان نییە و هەموو كەس ئەو توانایەی نییە كاری وا بكات.
مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی وەكوو ڕم وابووە، هیچ جۆرە پێچوپەنایەكی نەدەخستە وتەكانی، ئەوەی دەبیسێت نامەیەك بوو حەسەن بەگ دەینووسی: پڕ لە قسەی ڕەق و زەق من چۆن ناتوانم شەڕەفنامە بكەمە عارەبی، دیارە تۆ سەوادی ئەوەت نەبووە، كە لە شەڕەفنامە تێبگەیت، ئەگینا قسەی وات نەدەكرد… بۆچی پێت وابووە هەر ئەوەندە من مەلا و بەرنوێژی مزگەوتی مەحموودپاشای باپیرتم و تۆیش سەرپەرستی مزگەوت و وەقفەكانیەتی ناوێرم وەڵامت بدەمەوە، ئیتر لەو بابەتە….
حەسەن بەگ پەی بە هەڵەتێگەیشتنەكەی مەلاجەمیل دەبات و قورئانێك لەگەڵ خۆیدا دەبات و دەڕوات بۆ قزرابات “سەعدیە”ی ئێستا، ئاخر مزگەوتەكەی مەحموودپاشا و كوڕەكەیشی هەر لەوێیە….
مەلاجەمیل دەبینێت قورئان دەخاتە ڕوو دەستی پیا دەماڵێ و دەڵێت: “من شەڕەفنامەم نە وتووە، شاهنامەی فیردەوسیم وتووە، بەو شێوەیە لە یەك حاڵی دەبن.
ساڵی 1961ز تازە دەستم بە شیعر و چیرۆك كردبوو، بڕێك شتم بڵاوكردبوویەوە، جەنابی حەسەن بەگ بە كتاوی مێژووی جافەوە خەریك بوو، ناردی بەدواما و گەیشتمە خزمەتی وتی: تۆ كوردی باش دەنووسی، من خەریكی ئاوا كتاوێكم دەتوانی بڕۆییت بۆلای سەرخێڵەكانی جاف، بزانە دەربارەی باو و باپیرانیان چی دەزانن لێیان بپرسیت و بینووسیتەوە و بۆم بهێنی؟
بەندە لە هەڕەتی لاویدا بووم، تازە شیعرم دەكرماند، پیاوێكی وەك حەسەن فەهمی بەگی جاف كارێكی وا ئەدەبی و ڕۆشنبیرانە بە من بسپێرێت، خۆم لا گەلێك بە گەورە و لێهاتوو هاتە بەرچاو، لە ناخمدا وەك عەلەشیش فش بووبوومەوە…بەڵێ ئەوە منیش هەم!
بە سبەینێدا بە دوای داواكە كەوتم، هەفتەیەكم پێچوو نزیكەی پەنجا پەڕەم یادداشت كردبوو، دام بە جەنابی حەسەن بەگ. ساڵ هاتوچوو ئەو كتاوە چاپ نەكرا، حەسەن بەگ كۆچی دوایی كرد. لەم دوادوایەیدا فۆتۆكۆپی ئەو یادداشتانە كەوتە لای خوالێخۆشبوو” ئومێد ئاشنا” بە شێوەی ئیستینساخ ژمارەیەكی لێ چاپ كرد و نوسخەیەكم لەوە هەیە.
حەسەن بەگ چەندان ساڵ نایبی هەڵەبجە بووە لە مەجلیسی نوابی عێراق، دیارە ئەو دەم جاف سێ نایبی هەبووە لە پەرلەمانی عێراقدا: داودبەگی جاف، حەسەن بەگی جاف، حامیدبەگ، كاتێك یەكێتیی هاشمی لەنێوان پاشایەتی عێراق و پاشایەتی ئوردندا پێك هات، وەفدێكی مەجلیسی نوابی عێراق بە سەرۆكایەتیی نائیب داود بەگ دەڕۆن بۆ ئوردن، حەسەن بەگ یەكێك بووە لەو نائیبانە.
ڕێكەوتێكی سەیر و سەمەرە لە ژیانی حەسەن بەگدا ڕوو دەدا، شایانی تۆماركردنە، ساڵی 1950حەسەن بەگ و خێزانەكەی دەڕۆن بۆ لوبنان بۆ گەشتكردن، لە هوتێل “كارلستۆن” دا دادەبەزن، شەوێ درەنگ حەسەن بەگ ژانێكی توندوتیژی گورچیلەی تووش دێت و بە دەمی ئەو ژانەوە دەپلكێتەوە، ئامینەخانمی هاوسەری دادەمێنێ و دەستەپاچانە دێت و دەڕوا، سەرەنجام بە ناچاری دەدا لە ژووری بەرانبەریان، پیرەمێردێكی حەفتا و پێنج ساڵە دەرگا دەكاتەوە، ئامینەخانم حاڵەتەكەی بۆ دەگێڕێتەوە و دەڵێت:” ئێمە لێرە غەریبین و كەس ناناسین، بەڵكوو یارمەتیمان بدەیت، پیرمێرد پیاوانە دێتە دەمیانەوە ئیسعاف خەبەر دەكا و حەسەن بەگ دەبەن بۆ بیمارستان بۆخۆیشی لەگەڵیا دەڕوا.. دوای ڕۆژێك حەسەن بەگ دەگەڕێتەوە بۆ سوپاسگوزاری دەڕوات بۆلای پیرمێرد، حەسەن بەگ خۆی دەناسێنت و دەڵێت من كوردم و ناوم حەسەن جافە… پیرەمێرد تۆزێك تێی ڕادەمێنێ و ئینجا دەڵێت:” تۆ مەحموودپاشای جاف دەناسیت؟”
حەسەن بەگ لە وەڵامدا دەڵێت:” مەحموود پاشا باپیرمە!” دەڵێت من ناوم خالیدە و كوڕی دەروێش پاشی سەردەمی دەستەڵاتی سوڵتان عەبدولحەمید باوكم سەدرولئەعزەمی سوڵتان بووە. لە بیرمە مەحموودپاشای جاف هاتە ماڵمان كوڕێكی لەگەڵدا بوو بەناوی . حەسەن بەگ قسەی پێ دەبڕێ و دەڵێ من كوڕی ئەو ەم. دیاربوو مەحموود پاشا و باوكم لە مێژەوە یەكتریان ناسیوە.. مەحموودپاشا لە سوڵتان یاخی بووە سوڵتان عەبدولحەمید لە تەواوی نازناوەكانی مەحڕوومی كردووە و بەلای سوڵتانەوە بە مەحموودی یاخی ناسراو دەبێت.. دەروێش پاشای سەدرولئەعزەم دەتوانێ لای سوڵتان بەخشینی مەحموودپاشا لە سوڵتان وەردەگریەوە، بە سەبینێدا مەحموودپاشا دەگەیەنێتە خزمەتی سوڵتان عەبدولحەمید لەگەڵ بەخشینەكەیشدا خەڵاتی مەحموودپاشا دەكات. لەبەر ئەوەی من و كوڕی مەحموود پاشا هاوتەمەن بووین، شێوە و شەمایلی م لەبیرە، ئەرێ ماوە؟
حەسەن بەگ دەڵێت: ئەوە سی و دوو ساڵە كۆچیدوایی كردووە، خالیدی كوڕی دەروێش
پاشا كاتژمێرەكەی بەر باخەڵی دەكاتەوە و بە دیاری دەیدا بە حەسەن بەگ….ئەو كاتژمێرە ئێستا لە دەستی حەسەنی كوڕی هۆشمەندی حەسەن بەگی بەگی مەحموودپاشا دایە، ئەوڕۆكە نرخەكەی نۆ دەفتەرە.
جا بنواڕە دونیا بەم گەورەییەی بۆ ڕێكەوت چەند بچووكە دوای حەفتا و پێنج ساڵ ڕووبەڕووبوونەوە بەهۆی ژانێكەوە… لەم دوایەیدا مامۆستا حەمەی حەمەباقی كتاوێكی دەربارەی مۆسیقا و گۆرانی نووسی بوو، دەربارەی هونەرمەندی گەورەی كورد ” سەید ئەسغەری كوردستانی”… بەندە خوێندمەوە ڕوانیم تیایدا گەلێك سوورە لەسەر ئیمانداری و نوێژ و دوور لە حەڕامەكانی خستووەتە ملی سەید ئەسغەر… ئەوی من بیزانم سەید بەو شێوەیە نەبووە، لە گۆڤاری “ڕەنگین”دا ئەم باسەم لەژێر سەردێڕی “بۆ حەمەی حەمەباقی لە هەر كوێ هەی” نووسی، بۆیە ئەو عینوانەم هەڵبژارد لە ڕاستیدا نەمدەزانی لە كوێیە، وەك كەسێكیش نەگەیشتوومە خزمەتی، جا كورتەیەك لەو وتارە لێرەدا دووبارە دەكەمەوە:”
كاكەحەمە! هونەرمەندێك شەش ساڵ سەری خۆی هەڵگرێ و لە شاری سنەوە بڕوات بۆ شاری تاران بۆ تۆماركردنی قەوانی دەنگ شەوانە لە ناو ئاهەنگ و مۆزیكژەن و سەماكەر و تریاككێشان و عەرەق و شەڕاوخواردنیان بێت، تازە بەو دەنگە ئەفسووناوییە كە هەیبووە بە تەئكید ئەهلی بەزم و خواردنەوە بووە، تازە كارەكەی، پیشەكەی ناچاری كردووە كە بخواتەوە، ئەوە یەك، دووهەمی بەندە ئەمەی لە خوارەوە نووسیومە لە خوالێخۆشبوو حەسەن فەهمی جافم بیستووە كە دەیوت: لەگەڵ خاڵما خوالێخۆشبوو ئەحمەد موختار جاف لە ماڵی ئەودا لە دیوەخاندا لەسەر زەوی دانیشتبووین مەشڕووبمان دەخواردەوە و پاڵمان دابووە قەنەفەكانەوە، یەكێك لە پیاوەكانی خاڵم هاتە ژوورەوە و وتی: قوربان! سەیدێكی شاڵ سەوز هاتووە دەیەوێ بگاتە خزمەتت، خاڵم دەڵێ: بابفەرمووێت! ئێمەیش بۆ ڕێز و حورمەتی ناوی سەید پێكەكانمان خستە ژێر قەنەفەكانەوە.
كابرایەكی باڵابەرزی شاڵ سەوز لە پشتەوە هاتە ژوورەوە، ئێمەی دی لە زەویدا دانیشتبووین، یەكسەر زانی خەریكی چین، بێ یەكودوو بە لەهجەی سنەیی وتی: “ئاغاگەل ئێمە چ ئەربابین!” پێكەكانمان لەژێر قەنەفە وەدەرهێنا و پێكێكمان بۆ ئەویش تێ كرد، پێكی یەكەم هیچ، دووهەمیش بێدەنگ بوو، كە رۆیشتە ناو پێكی سێهەمەوە لە پڕ چریكاندی، دەنگ چ دەنگ، مەگەر حەزرەتی داود، هەروا سەرسام بووین لەو دەنگە ئاسمانییەی… ئیتر سەید بەردەوام بوو لە ئەفسوونكردنی ئێمەیدا، كاتێكمان زانی خەڵكی هەڵەبجە لە شەقامدا و لەبەر ماڵی پاشادا دانیشتوون و گوێگری سەید ئەسغەری كوردستانین، بە سبەینێدا خاڵم خەڵاتی كرد و دوو سواری خستە تەكی، تا ئەوی خۆی دەیویست لەگەڵیدابن .”