لێکۆڵینەوەی رەخنەیی: کەریم دەشتی لە ئەوینێكی گەردوونیدا
سه‌دیق سه‌عید ڕواندزی
ئەفلاتۆن دەڵێت:” لەگەڵ لەدایكبوونی خۆشەویستیدا مرۆڤەکان روو لە شیعر دەکەن”.
بەڵام ئایا ئەوین و خۆشەویستی وەکو هەستێکی ناخ چ پەیوەندییەکی بە دنیای دەرەوەو فیزیك هەیە؟ ئایا گەر خۆشەویستی نەبووایە دایك خزمەتی کۆرپەکەی خۆی دەکردو تەنانەت بایەخپێدانی ئەوی دەخستە پێش ژیانی خۆیەوە؟
ئایا فەرهادێك چ تاسوقەو خرۆشێک بوو کە ئەمدیواو دیو کێوی بێستونی پێ هەڵدەکەنێت و رەقیی ئەو بەردەی لا نەرم دەکات و ئاکام کێوەکە کوناودەر دەکات؟ یاخود چ سۆزێکە عاریفێکی وەکو مەلا خدری ئاڵی بەگی میکایڵی ناسراو بە نالی کەمەندکێشی کابە دەکات و ئیتر دوای ئەوە ون دەبێت و نابینرێتەوە!
یان چی بوو نهێنی عیشقی ئەو هاوتەریقەت و دۆستایەتییە ڕۆحیەی شەمسی تەورێزی و جەلالەددینی ڕۆمی پەیوەست بەیەکدی کردو لە ئەدەبیاتدا جاویدانی پێبڕا؟ هەر ئەمەش بوو شەمسی کردە شاعیرو سۆفی و لە دوا ڕێسای عیشقدا دەڵێت” بێ عیشق ژیان نرخی نییە، مەپرسە چ جۆرە عیشقێکت دەوێت؟ رۆحی یا ن ماددی، خودایی یان دنیایی، رۆژهەڵاتی یان رۆژئاوایی. دابەشبوونەکان دەبنە دابەشبوونی زیاتر، عیشق ناو و نیشانگەل و پێناسەی نییە، ئەو هەر وایە پاك و بێگەرد، عیشق ئاوی ژیانە، عاشقیش گیانێکە لە ئاگر، کاتێكیش ئاگر عاشقی ئاو ببێت گەردوون جیاواز دەبێت.”
ئەم چەمکە ئەوەندە بەرفراوانە، هێندەی بەرفراوانی تێگەیشتن لە ژیان لێکدانەوەو ڕاڤە هەڵدەگرێت، ئەمەشە پاڵ بە (کەریم دەشتی) یەوە دەنێت لە شیعری (ده‌مێك بۆ تۆ)دا مەحاڵ بکاتە بەرجەستەو فەراهەمی بێنێت، ئیتر کار لەوە ترازاوە بە چاوێکی کلاسیکییەوە بڕوانینە ژیان و چەمکەکان، لە نێویشیاندا شیعر و تایبەتتر لە لایەن شاعیرە رەسەنەکانەوە، بێگومان هەرواشە مامەڵەمان لەگەڵ دەقگەلێکی شاعیرێکی بە ئەزموونی وەك دەشتی دا، چ بە هۆی دەوڵەمەندیی ئەزموونی ژیانکردنی شاعیر بێت کە مرۆڤ بەرەو ئایدیاو دیدی قووڵ و کامڵ دەبات، یاخود ئەزموونی نووسینی بێت کە مامەڵەی لەگەڵ زاراوەو وشەدا لا چڕترو ناوازەتر دەکات.
دەشتی لەگەڵ کردنەوەی دەرگای شیعرەکەدا کە ناوونیشانی (ده‌مێك بۆ تۆ)یە تا دوابڕگەی ماڵئاواییکردنی پەیڤی شیعرەکە، کە دەڵێت (له هه‌ر كوێیه‌ك بانگم بكه‌ی… ڕۆحم وه‌ڵام بداته‌وه) کۆدی کەسی وتوێژ لەگەڵکراو ناکرێتەوە؛ بۆیە راڤەکان لای خوێنەران جێ دەمێنێت بەپێی جیاوازیی ئاستی مەعریفی و چەشەی شیعرییان و توانای هەڵهێنجانیانەوە لە دەق.
گرنگی دەقی کراوەو فرە رەهەندیش لەوەدایە (وەرگر) ئازادانە لە بارستاییەك لە شوێنکاتی جیاواز جێدەهێڵرێت و کاڵای شاعیر بەگرانی لایان دەمێنێتەوە تا ئەوان چەشەی خۆیانی لێ ببەن.
شاعیر لەم شیعرەدا لەسەر باڵی خەیاڵ بە واقیعدا دەفڕێت و چەند وێنەیەكی شیعریی دەکێشێت، هەندێکیان مەحاڵن و هەندێکیان نا، هەندێکیان زیاتر بە باری مەجازدا ڕۆ دەچن و سوود لە میتافۆڕ دەبینن، هەندێکیشیان بەرەو دنیای واقیع نزیك دەبنەوە. بەڵام وەك دلاوەری شاعیری دنیا بچوك و فەرامۆشکراوەکان گوتەنی ” شیعر زیاتر لەوەی بڵێ، ئیحا دەدا، سەرقاڵی ئیشێکی گرینگە، کە ئەویش ئاوێتەکردن و یەکانگیر کردنی ڕۆحی زەمەنی خۆیەتی بە زەمەنی ئەبەدی.” کە لەم شیعرەشدا شاعیر زەمەنێكی شیعریی تایبەت بۆ (تۆ- کەسی وتوێژ لەگەڵکراو) دەسازێنێت کە زۆر جیاوازە لە ڕتوش و پارادۆکسەکانی ژیانی واقیع.
هەروەها لە تەوەرەیەکی تری گرنگی ئەم شیعرەدا ئەو پرسیارەمان لا دروست دەبێت کە ئایا دەشتی لەم شیعرەدا لە نێو دوو هێزی: مانەوەو ڕۆیشتندا مەیلی بەلای کامیاندا دەچێت؟ حەمزاتۆڤیانە جێگیر دەبێت یان شافیعیانە پریاسکەی کۆچ لەشان دەنێت؟
رەسول حەمزاتۆڤی داغستانی (١٩٢٣-٢٠٠٣) دەڵێت: ” شاعیرەکان باڵندە کۆچەرییەکان نین، شیعریش بێ خاکی دایك، وەکو درەختێکی بێ رەگ و باڵندەیەکی بێ هێلانە وایە” لە هەمان کاتیشدا شاعیری ناوداری عەرەب محمد ئیدریسی شافیعی ٧٦٧-٨٢٠ پێچەوانەی ئەمە دەبینێت و لە شیعرێکدا چەند وێنەیەك دەهێنێتەوەو دەڵێت:
إنی رأیت وقوف الماء یفسده
إن ساح طاب وإن لم یجر لم یطب
والأسد لولا فراق الأرض ما افترست
والسهم لولا فراق القوس لم یصب
والشمس لو وقفت فی الفلك دائمە
لملها الناس من عجم ومن عــرب
والتبر كالترب ملقی فی أماكنه
والعود فی أرچه نوع من الحطب
مانای:
ئاوم دی بۆگەن کاتێ کەوەســــــتا
بەڵام کە ڕۆیشـــــت بۆگەنیی نەما
شـــێریش نەڕ دەبێ بێشە جێبێڵێ
تیر هیچ ناپێكێ لە کەوان دەرنەچێ
خۆر لەئاسمانا گەر هەر بوەسـتێ
مەخلوقات هەموو لێی جاڕس دەبێ
زێڕیش لە زەوی حســـــــابی خۆڵە
عودیـش دارێـکە لە خاکـــــی چۆڵــە
کەواتە لێرەداو لەسەرتاپای ئەم شیعرەدا وەکو ژیانی خودی شاعیر کە جگە لە جارێك ناچارانە رەویکرد بۆ رۆژهەڵات، چەسپاوی بە خاکەوە دیاردەیەکی زاڵی نێو دەقەکەیەتی، نەك هەر ئەمە بەڵکو بە چاکسازیی و زەمینەخۆشکردنی سەر ئەو خاکە هەڵدەستێت هەتا لەباری بکات بۆ ژیانکردن تا (تۆ/ ئەو) هەناسەی تێئاوارەبوون و نامۆبوونی تیا هەڵنەمژی. هەر ئەو هەستە شاعیرانەشە سڵی لە (خودڕەو) پێدەکاتەوە، مەگەر قوربانیانی ئەو دروستکراوە ساڵانە لە قوربانی جەنگەکان لە جیهاندا زیاتر نین؟ بە تایبەتی کە هاوزەمانە ئازیزەکانی وەکو مەسیفی و ئەوانی تر بەو هۆکاری گواستنەوەو چوونە ماڵئاواییان لێمان کرد. رەنگە لێرەدا خوێنەرێك بڵێت سۆران لە دەق دوورکەوتەوە؛ بەڵام بێ ئەوەی بایەخی راستگۆیی شاعیرو نزیکی دەق لە گیان و ژیانی شاعیرەکەی رەچاو بکەن ئەمە دەڵێن، هەر ئەو رەخنەیەش بوو وەکو تیر جەستەی ڕێبازی بونیاتگەریی پێکا کە نابێت تەواو شاعیر لە دەقەکەی داببڕین، بە تایبەتی هەندێك جار گەر ڕینموونیمان بکات بۆ کردنەوەی هەندێك لە کۆدەکانی دەقەکە.
ئایدیای ئەم شیعرە لەسەر زەمینەیەکی بە پیت داڕێژراوە، ئەوینێکی گەردوونی دەبەخشێت، دەنگی بێژەر هەڵگری کەسایەتییەکی رەسەنەو کار لەسەر ئەو پەندە سویدیە دەکات کە دەڵێت” گەر ئاو و هەواو خۆراك و هاوڕێکانت باش بوون، ئەوا ژیانێکی تەندروست دەژیت”. هەر لەم سۆنگەیەوە رەنگە بۆ نموونە لای زۆرێك لە خوێنەرانی رووکەشبین پرسیارێکی نامۆ دروست بێت کە: مەگەر ئاو لە بۆری ماڵەکانەوە پێمان ناگات ئیتر چ حەوجێیە شاعیر ئاوی کانیاوە زوڵاڵەکانی چیامان بۆ بهێنێت؟ بێئاگا لەوەی کێڵانی ئەم زەویەی ناو ئەم شیعرە و ئاودانکردنی بەو ئاوە سازگارە و بەرهەمهێنانی گەنمی پیرۆز هەوڵێکی شاعیرانەیە بۆ دروستکردنی ژینگەیەکی لەباری ڕەسەن بۆ شاعیرو ئەو مرۆڤانەی دەیانەوێت بێنەوە ناو ژیان، هەر لەم سیاقەدا شاعیر ڕه‌وه‌زی چیا پڕ له بەستەی یه‌قین ئەکات، چونکە گیانی بەو یەقینەوە پەیوەستە، بۆیە وەکو حەلاج هەر کاتێك بانگی ئەو یەقینە بکرێت ئەوا گیانی شاعیر وەڵام دەداتەوە.
کەواتە ستراتیژی دەقەکە لەسەر چەند کردارو بەرەنجامێك بونیاتنراوە، کە مەبەستەکانی شاعیر زیاتر روون دەکاتەوەو بە لەیەکدانی هەموو ئەو پارچە وێنانە زەمینەیەکی لەبار بۆ هەموو ئەو شاعیرانە دەڕەخسێت کە لەسەردەمی ئەفلاتۆنەوە تا ئێستا لە کۆمارە جیاوازەکان وەدەرنراون.
یەکێکی تر لە تەکنیکە جوانەکانی نێو ئەم دەقە ئەوەیە کە هەندێك لە بۆشایی مەبەستی کردارەکان بۆ خوێنەر جێماوە پڕی بکاتەوە، هەندێکی تریشی شاعیر مەبەستە یۆتۆپیا شیعریەکەی پێدەهێنێتە دی، لە هەندێکی تریشیاندا دوو یان سێ کار دەکات لە پێناو بەرەنجامێکدا بەم شێوانە:
١- بۆ تۆ زه‌وی ئه‌كێڵم (کار)……… تا شه‌ڵاڵی بۆن و به‌رامه‌ی خاك ببی (مەبەست).
٢- چاندنی ئه‌فسانه‌ی گه‌رمی مه‌حاڵ(کار)…..تا…. مەستبوون به شه‌رابی ئه‌وینی من (لێرەدا ئەوین میتافۆڕە).
٣- گه‌نمی پیرۆز بۆ كۆتره‌كان هه‌ڵئه‌ڕێژم…….. تا غه‌رقت كه‌ن له بن په‌ڕو باڵی خۆیان (کۆتر سیمبوڵە، جگە لە دەگمەنی ئەم وێنەشیعریە، حەزێکی زۆری ئاژەڵدۆستی تیا چڕ دەبێتەوە).
٤- ڕێگه‌ی هاتنت خۆش ئه‌كه‌م + ژیانت بۆ ئه‌خوڵقێنم…… تا هه‌ست به ته‌نهایی نه‌كه‌ی (٢کار بۆ ١مەبەست/ لێکگرێدانی تەبایی ژیانی فیزیك و میتافیزیك).
٥- (٣ کار): ئاگری ئه‌زه‌لت بۆ دائه‌گیرسێنم + خوێنی جه‌سته‌ت پڕ جۆش ئه‌كه‌م + ڕه‌وه‌زی چیا پڕ له بەستەی یه‌قین ئه‌كه‌م……..تا
/ ده‌نگ بداته‌وه/ تا…. /له هه‌ر كوێیه‌ك بانگم بكه‌ی ڕۆحم وه‌ڵام بداته‌وه/ .
ئەمەش بوو کە پێشتر ئاماژەم بەو ئەوینە گەردوونیەدا، بێ ئەوەی تەسکی بکەینەوە لە ئەوینێکی دووبارەو ئیرۆتیکێکی سواودا، هەرچەندە دوای ئەم هەموو بۆچوون و راڤانە ئەو تێگەشتنەش لای هەندێك لە خوێنەران ئەگەری دروستبوونی هەیە.
ئاوها شاعیری بەئەزموون نوێبوونەوە لە دنیابینی و وێنەکانیدا دەکات، ئەو وێنە شیعریانەی کە هۆکارێکی سەرەکی و گرنگن لە پێناو هێنانەدی لادانە دەلالیەکاندا.