دانا له‌تیف – هه‌ولێر
بەشی یەكەم
گفتوگۆی ئەمجارەی رۆژنامەی هەولێر لەگەڵ پرۆفیسیۆری یاریدەر لە بەشی كۆمەڵناسیی زانكۆی سەلاحەدین د. محەمەد شوانییە، ناوبراو بێجگە لەوەی پسپۆریی لە كۆمەڵناسیی گشتیی و ئەنترۆپۆلۆژیادا هەیە، لە هەمان كاتدا خاوەنی چەندین كتێبی فیكریی و مەنهەجییە سەبارەت بە كۆمەڵناسیی و ئەنترۆپۆلۆژیا، لەم گفتوگۆیەدا بەپوختی لەبارەی گرنگی گەڕانەوە بۆ خوێندن و تیشكخستنە سەر ئەوە كەلێنانەی كە وا دەكات تاك لە خوێندن داببڕێت.
پ: سەرەتابالەو پرسیارەوه دەستپێ بكەین، بەدیدی تۆ هۆكاره سەرەكییەكانی دابڕان لەخوێندن له ڕابردوو و لە ئیستادا بۆ چی دەگەڕێتەوه و چارەسەرییەكانی ئەم دابڕانە چییە؟
د.محەمەد شوانی: ئەمە كۆكردنەوەی چەندین پرسیارە لە پرسیارێكدا! سەرەتا بۆ دابڕان لە خوێندن هۆكارەكان زۆرن هەندێكیان سەرەكین و هەندێكیان لاوەكین پرسیارەكەی تۆش داوای هۆكارە سەرەكیەكان دەكەی ! له لایەكی تریشەوە پرسیارەكەت لقێكی تری لێ دەبێتەوه ئەویش ئەم هۆكاره سەرەكیانه لە كاتی ئیستادا چین و له ڕابردوودا چی بوون؟سەرەڕای ئەمانەش هەر لەناو هەمان پرسیاردا دەپرسیت چارەسەر چیە؟ بێگومان هەر پرسیار و كلكە پرسیارێك لەمانە وەڵامێكی دوورودرێژ و پڕ وردەكاری دەوێت، تا ڕادەیەك لەرووی زانستیەوە لە چوارچێوەی پسپۆڕی ئێمە دەردەچێت، ئەگەر كۆمەڵناسیانەش بڕوانینە بابەتەكەدا هێشتا ناتوانین بەم وردەكاریەوە هەقی تەواوی خۆی بدەینی چونكە ئەم پرسیارانەو داواكردنی دۆزینەوەی هۆكارەكان و جەختكردنە سەر هۆكارە سەرەكیەكان و دواتر چارەسەركردنی ئەم گرفتە، بەشێكە لە ئەركی پسپۆڕانی بواری پەروەردە و لە ناو كۆمەڵناسیشدا دەچێتە چوارچێوەی كۆمەڵناسی پەروەردەیی، ئەمیش لقێكی كوردی ناو كۆمەڵناسی گشتیە و بابەت و میتۆد و تیۆری تایبەت بە خۆی هەیە، بەو وردەكاریانەی تۆ دەتەوێت و لەم لقە زانستیەدا هەیە ڕەنگە وەڵامەكانم پڕ لە پێستی خواستەكان نەبێت، ئەگەری ئەوە هەیە وەڵامەكانم تەنیا لە ڕوانگەی كۆمەڵناسی گشتیەوە بێ من نەتوانم یان ئەو ئاستە زانستی و شارەزاییەم نەبێ وەكو ئەوەی چاوەڕوان دەكرێت بۆ بنج و بنەوانی ئەم بابەته شۆڕ ببمەوه و زانستیانە شرۆڤەی بكەم.
هۆكاری دابڕان لە خوێندن بەپێی كەس و ژینگه كۆمەڵایەتیەكان و ڕەوشی خوێندن لەو وڵاته و ئاستی هەلی رەخساو و هتد دەگۆڕێت، لە ڕاستیدا ئەوە مناڵێك یان هەرزەكارێك یان لاوێك نییە بیر له وازهێنان لەخوێندن دەكاتەوە، یان بە مانایەكی تر ئەوەخودی بكەرەكه نیه ڕێچكەی خوێندن بەر دەدات، بەڵكو ئەوە خودی كۆمەڵگە خۆیەتی ئاراستەی تاكەكانی دەكات و ئاستێكی هۆشیاری و مەعریفیان بۆ فەراهەمدەكات و جۆرێك لە جیهانبینی و تێڕوانینیان لا دروست دەكات، بەها بۆ كاروچالاكی و جووڵه و ڕەفتارەكانیان دادەنێت و بەرەو ئاراستەیەك هانیان دەدات، چ بە جدی خوێندن وفێربوون و ڕێچكەی زانست وكارو داهێنان بێت یان پشت كردنە زانست و كاری ڕەمەكی و بێ بەرنامەیی و خەمساردی و بێ خەمی وگوێ پێ نەدان بێت.
لە هەموو ئەو كۆمەڵگەیانەی مناڵیان، خوێندن و قوتابخانهیان پێ گرنگ نییە و بە كارێكی سەخت و درێژخایەن و بێ ئەنجامی لەقەڵەم ئەدەن ئەوە مەعریفەی باوی كۆمەڵگەیە كایەی خوێندنی بێ بەها كردووە، ئەركەكانی خوێندەوار و پلەوپایە و شوێنیانی بەلاوە خستووە، پێچەوانەی ئەمەش هەر ڕاستە، ئەگەر وەكو قۆناغیش سەیری گەشەكردنی مەعریفە و بەرزبوونەوەی گرنگیدان بە قوتابخانەو ڕووكردنە خوێندنیش بكەین لە دۆخێكدا ئەمە ئاوەژوو دەبێتەوە كاتێك گرنگی بە خوێندەوار و خاوەن بڕوانامە دەدرێت و شوێن و پلەوپایەی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیان دەگۆڕێت پرۆسەی گەڕانەوە بۆ خوێندن دەست پێ دەكات بۆیە بە پێی قۆناغەكانی ئەم گرنگی پێدانە هۆكارەكانیش دەگۆڕێت واتە هۆكارەكانی ئێستا هەمان هۆكارەكانی ڕابردوو نین، ئەگەر سەیری ڕەوشی ژیانی كۆمەڵگەی خۆمان بكەین لە بیست سی ساڵی ڕابردوودا شەڕو نا ئارامی و گەمارۆی ئابووری و هەژاری و بێكاری و ڕوو كردنە هەندەران و هۆكاری سەرەكی وازهێنان بوون لە خوێندن ئەگەرچی هەندێك هۆكاری تریش پەیوەستن بە داب ونەریت و نەبوونی هاندان لەسەر خوێندن ئەمە ئەو بابەتەیە لەسەرەوە ئاماژەم پێكرد، بە گشتی ئەمانە هەندێك لەو هۆكارە سەرەكیانەن لە ڕابردوودا بوونیان هەبووەو ئێستاش هەندێكیان تا ڕادەیەك كاریگەریان ماوە.
بێگومان بۆ چارەسەری ئەمەش پێویست بە توێژینەوەو كۆنفرانسی زانستی و دۆزینەوەی هۆكارەكان هەیە، دوای دۆزینەوەی هۆكارەكان بە پێی ئەو هۆكارانە نەخشەو پلانی چارەسەریان بۆ دابنرێت، بۆ نموونە ئەگەر دەركەوت هۆكاری وازهێنان لە خوێندن لە شاری هەولێردا زۆری ژمارەی منداڵ و كەمی قوتابخانەیەو لە شاری سلێمانی هەڵوەشانەوەی خێزان و پەرتەوازەبوونی مناڵە و لە دهۆك كارپێكردن و پێویستیەكانی خێزانە و لە كەركوك نەخوێندنە بە زمانی دایك..دەبێ بۆ هەر شارێك بەرنامەی تایبەتمان هەبێت، سەرەڕای ئەمانەش كە بریتین لە وردەكاری لە پرۆسەی چاكسازی بواری پەروەردەییدا، پێویستە حكوومەت بۆ ڕێگەگرتن لە وازهێنان لە خوێندن، ئێستا بەرنامەی هاوكاری قوتابیان و خوێندكارانی هەبێت، بۆ نموونە هەموو ئەو مناڵانەی تا تەمەنیان دەگاتە شازدە ساڵ مووچە‌یەكی دیاریكراویان هەبێت، ئەوانەی دەخوێنن و درێژە بە خوێندن بدەن مووچە‌كەیان زیاتر بێت و لە ڕووی خواردن و جلوبەرگیشەوە هاوكاری بكرێن، تا لە ئایندەدا حكوومەت ناچار نەبێت بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری و قوتابخانەی خێرا و چارەسەركردنی نزمی ئاستی شارەزایی و پسپۆڕی بودجەیەكی زۆرو توانستیەكی مرۆیی چالاك بە فیڕۆ بەدات، ئەو خەرجیەی لە ئایندەدا بۆ نەهێشتنی شوێنەوارەكانی وازهێنان لە خوێندن دەیكەین، زۆر زیاترە لەوەی ئەگەر ئێستا بۆ ڕێگەگرتن لە وازهێنان لە خوێندن بیكەین.
ڕۆژنامەی هەولێر: هەنوكە لە كوردستان، لێشاوێكی گەورەی گەڕانەوە بۆ خوێندن لە ئارادایە، هەر لە سەرەتاییەوە بیگرە تا دەگاتە ئاستی زانكۆ و خوێندنی باڵا بە گشتی؟ بە دیدی تۆ ئەم پرۆسەیە تا چەندە پەیوەندی بەو گۆڕانە كۆمەڵایەتی و كولتووری و سیاسییەوە هەیە كە لە دوای 2003ەوە لە كوردستان هاتۆتە كایەوە؟
د. محەمەد شوانی: وەكو لە وەڵامی پرسیاری پێشووتردا ئاماژەم پێكرد، گەڕانەوە یان وازهێنان پەیوەندی بە پلەوپایه و پێگه و دەستكەوتە كۆمەڵایەتیی و ئابووریی و سیاسییەكانی هەڵگرانی هەر بڕوانامەیەكەوە هەیە، هیچ كەسێك بۆ خێرو سەدەقەو لە پێناو خوادا بەرنامەیەكی سەختی درێژخایەن بۆ ژیانی دانانێت، وەكو ئەوەی لە سەرەتای سەدەكانی ناوەراستدا بزوتنەوەیەك لەناو ئاینی مەسیحیدا سەریهەڵدا هەندێك لە پیاوان و ژنانی سەر بەو ئاینە وازیان لە ژیانی دونیایی هێناو ژیانی خۆیان بۆ خزمەتی كەنیسەو ئاینەكە تەرخان كرد دەستبەرداری ژنهێنان و شوكردن بوون، ئێستا چەندین ساڵی خوێندن بەو گیانەوە بەسەر ناچێت، تاكەكانی كۆمەڵگەی ئێمە لەو ئاست و خاوەن ئەو بیروباوەڕە نین دە پازدە ساڵی ژیانی خۆیان بۆ خوێندن و بۆ زانست و بۆ توێژینەوەو فێربوون و پێشخستنی كۆمەڵگەو مەعریفە تەرخان بكەن، بێ ئەوەی چاوەروانی دەستكەوتێكی مادی و مەعنەوی بن، هێشتا دۆزینەوەو داهێنان و زانست نەبووەتە بەها لە كۆمەڵگەی ئێمەدا، وەكو تێبینیش لەسەر پرسیارەكه پێویستە لە بەكارهێنانی چەمكی گۆڕانی كولتووریدا هەڵوەستەیەك بكەین واتە هەروا بەخێرایی بەكاری نەهێنین، چونكە ئەمە بە ماوەیەكی زۆر دوای گۆڕانە كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیەكان دێت، هێشتا ڕووداو و پەیوەندی و دۆخ و دیاردەگەلێكی زور لە كۆمەڵگەی ئێمەدا گۆڕانیان بەسەردا هاتووە بەڵام نەبوون بە كولتوور.
گەڕانەوە بۆ خوێندن بە شێوەیەكی سەرەكی پەیوەندییان بە ڕۆڵی هەبوونی بڕوانامەوە هەیە، ئەوەی بڕوانامەیەكی دیاریكراوی هەبێت هەلی دامەزراندن و بەرزبوونەوەی مووچە‌و وەرگرتنی پۆست و هەتا شوكردن و ژنهێنانی زیاتری هەیە، نەك ئەوەی ئاستی زانستی بەرزتر بێت. بەدەستهێنانی بروانامە جیاوك و دەستكەوتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و پلەپایەو پێگەی باشتر بە دوای خۆیدا دێنێت، تۆ ئەگەر بگەڕێیتەوە ڕابردوویەكی نزیكی مێژووی ئەم هەرێمە دامەزراندن و خاوەن مووچە و پیاوانی حكوومەت زۆر كەم بوون، خەڵكی و خێزانەكان لەسەر بەرهەمی كاری ڕۆژانەیان دەژیان، بەرهەم و داهاتی نەوت لە ئێراقدا ڕەنگدانەوەی لەسەر خۆشگوزەرانی و باشتر كردنی ژیانی كورد نەبوو، بەڵام لە دوای ڕاپەرین بە گشتی و لە دوای 2003وە بە تایبەت ڕەنگدانەوەی داهاتی نەوت جۆری پیشەی لە كوردستاندا گۆڕیوە، ژیانی تایبەتی خێزانەكانی وەكو جاران نەهێشتووە، پیشەیەكە تاكی تێكەڵ بە كەرتی گشتی كردووە، ئەم پیشە نوێیە زیاتر پشت بە بڕوانامە دەبەستێت بۆیە تاكەكانیش بۆ بەدەستهێنانی یڕوانامەو تێكەڵ بوون بە كەرتی گشتی دەگەڕێنەوە خوێندن.
ڕۆژنامەی هەولێر: لە ڕوانگەی كۆمەڵناسییەوە هەر كاتێ گۆڕانێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و كولتووری لە كۆمەڵگەد ڕوو بدات، ئەوا ئاستی هوشیاری كۆمەڵایەتی و سیاسیی و پەروەردەی و ڕەفتاری كۆمەڵایەتیش لەو كۆمەڵگەیەدا گۆڕانی بەسەردا دێت و پتر بەرەو پێشەوە هەنگاو دەنێت، پێتوانییە هەنوكە لە كوردستاندا هۆكاری گەڕانەوە بۆ خوێندن پەیوەندی بەو بەرزبونەوەی ئاستی هوشیارییەوە بێت؟
د.محەمەد شوانی: مەرج نییە هەموو گۆڕانە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و كولتووریەكان ببنە مایەی بەرزبوونەوەی هۆشیاری و دواتر كۆمەڵگە هەنگاوی بۆ پێشەوە بنێت! هەندێك جار بە پێچەوانەوە گۆڕانكاریەكان نەرێنین و كۆمەڵگە لە ڕووی زانستی و مەعریفیەوە پاشەكشە دەكات، لەمەدا مەبەستم كوردستان نییە، چونكە لە كوردستاندا گۆڕانكاریەكان تەكان و هەنگاوێكی مەزنیان بۆ پێشەوە بڕیوە، ئەگەرچی ئاستەنگ زۆرن و هێشتا زۆرماوە، بێگومان گاریگەریان لەسەر گەڕانەوە بۆ خوێندن و بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەرزو گەڕان بە دوای خوێندندا داناوە، كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان بە گشتی بە تایبەت ئەوانەی تەمەنیان لە چل ساڵ كەمترە، هەستیان بەوە كردووە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ داهێنانی نوێ و ئامێر و كەرەستەی تازه و پێشكەوتن لە دوای پێشكەوتن لە جیهانی پیشەسازی و سەرمایەداری ڕۆژئاواو وڵاتانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئاسیاو هەندێك كۆمەڵگەی نزیكماندا دێتە كایەوە، بۆیە تا دێت خەڵكی بە گشتی بە تایبەت ئەم تەمەنە چاوكراوەتر دەبێت، حەزو خۆزگوكانی فراوانتر دەبێ و پێویستی بە زانیاری و توانستی مادی زیاتر دەبێ، بەدەستهێنانی ئەمانەش بێ ئاستێكی بەرزی خوێندەواری و هەبوونی بڕوانامەی زانستی بە دەست نایەن یان زەحمەتتر دەبێ، بۆیە خودی ئەم هۆشیاریە دەبێتە پاڵنەر بۆ گەڕانەوە بۆ خوێندن و گەشەپێدانی هۆشیاریەكەیان هەتا بەو ئاستە بگەن كەلەگەڵ حەزو داواكاری و خۆزگەكانیاندا تەبا و گونجاوە.