مستەفا غەفوور
ئەم كتێبە لە ژێر چاودێری سیمۆر مارتن لیپست بە بەشداری (417) نووسەری ناوداری جیهانی هاتۆتە بەرهەم، كە تێكڕای بابەتەكان لەسەر دیمۆكراسی، جۆرەكانی دیمۆكراسی، رەهەندەكانی دیمۆكراسی، مێژووی دیمۆكراسی، هەوراز و نشێوەكانی دیمۆكراسییان لە هەموو وڵاتانی جیهان تاوتوێكردووە، ئەمە وێڕای هۆكاری سەرهەڵدان و تێشكانیان، پێناسە و گوزارشتی زانا و فەیلەسووفان و رابەرانی ئەو بوارانە سەبارەت بە دیمۆكراسی و… .
لە مێژووی دیمۆكراسی و رووداوەكانی ئەو وڵاتانەدا بۆ مان دەردەكەوێ:
سەرمایەداری بۆ پەرەگرتنی خۆی لە ناوخۆیدا بەردەوام پێویستی بەجۆرێك ئاسایش و هێمنی هەیە، كە تەنیا بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی بپارێزی، هەر سیستمێكیش بتوانی ئەو كارەبكات و بەو ئاڕاستەیە هەنگاو بنێ لای سەرمایەداری پەسندە و هاوكاری دەكرێت، لەلایەكی تر سیستمی سەرمایەداریی لە دەرەوەی خۆشی بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی پێویستی بە جۆرێك ئاشتی و ئاسایش هەیە، ئەگەر ئەو سیستمە جیهانیی یا لۆكاڵییە نەتوانێ ئەم كارەبكات، ئەوا ئاژاوە و ئاڵۆزی بەلای سەرمایەدارەییەوە باشترە لە سیتمێكی پڕ ئەمن و ئاسایش، كە بەرژەوەندییەكانی ئەو نەپارێزێ، بۆیە بەردەوام هەڵویستی دووفاق لە وڵاتانی سەرمایەداریدا دەبینرێ، لەلایەك لایەنگری دیمۆكراسین و هاوكات دژی دیموكراسین، لەلایەك دژی جەنگ و ئاڵوزین و هاوكات لەگەڵ جەنگ و ئاڵوزین. پشتیوانی مافی مرۆڤن و هاوكات مافی مرۆڤیش پێشێل دەكەن، كەواتە هیچ مامەڵەیەك لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا سەركەوتوو نییە ئەگەر بەچاوی بەرژەوەندی ئەوان سەیر نەكرێ.
زۆربەی سیستمە دكتاتۆرەكان ئەگەر سەرەتا بە شۆرش و ڕاپەڕینی جەماوەری گەیشتبنە دەسەڵات و دژی بەرژەوەندییەكانی رۆژئاوا بووبن، لە دوایدا بۆ پاراستنی بەرژەوەندی خۆیان و پاراستنی دامودەزگاكانیان گەڕاونەتەوە سەر پەیوەندی تۆكمە لەگەڵ وڵاتانی سەرمایەداری، هەر ئەو رژێمەی دوێنێ دژی رۆژئاوا بوو یان رۆژئاوای بە دژی بەرژەوەندییەكانی خۆی دەزانی، ئەمڕۆ بووە بە دۆستی و هاریكاری یەكتر دەكەن.
وەك سوكرات دەڵێ: دكتاتۆر لە سەر چڵەپۆپەی پشتیوانی زۆرینەی خەڵك دروست دەبێت، ئەو كرانەوەی رۆژئاوا بەڕووی كۆڵۆنییەكاندا، رێگەی بۆ كەسانێك خۆشكرد بە پلیكانی دیموكراسیدا سەركەون و لە بری وەدیهێنانی سیستمێكی دیموكراتی ببنە دكتاتۆر، ئەمەش بوو بە هۆی ئەوەی چەندین سیستمێكی دكتاتۆری لەو وڵاتانە سەرهەڵبدات، وڵاتانی رۆژئاواش بۆ درێژەدان بە بەرژەوەندییەكانیان و بە بیانووی رێگرتن لە تەشەنە كردنی كۆمۆنیزم، پشتیوانی بەردەوامی ئەو سیستمانەیان كرد. دەرئەنجامەكەش لەخوێنا گەوزینی كۆمەڵانی خەڵكی ئەو وڵاتانە بوو بە درێژایی چەند دەیە.
ویلیام دادلی: من لەگەڵ دكتاتۆری نیم، بەڵام دڵنیام ئەگەری سەرهەڵدانی لە حكوومەتە گەندەڵەكانی ئێمەدا زۆر كەمترە.
ئەوەی كە دێموكراسی لە زاتی خۆیدا سیستمێكی سیاسیی چاك و دادپەروەر نییە، لە سەردەمی هاوچەرخیشدا لە لایەن ئەو زانایانەوە كە داكۆكییان لە دیموكراسی دەكرد، پشت ڕاستكراوەتەوە. بۆ وێنە جیمز مەدیسن و ئەلیكسی دی تۆكڤیل ئەگەری سەرهەڵدانی جۆرە جیاوازەكانی دیكتاتۆریی زۆرینەیان بە تایبەتمەندییەكی زاتی دێموكراسی دادەنا.
دەبینین زۆربەی وڵاتانی ئەوروپایی بەتایبەتی خاوەن كۆلۆنییەكان، دوای جەنگی جیهانی دووەم لە ژێر گوشاری جەماوەریدا ناچار بوون سەربەخۆیی بدەن بە كۆلۆنییەكانیان، نەك لەبەر ئەوەی حەز بكەن ئەو وڵاتانە ببنە خاوەن دەسەڵاتی سەربەخۆی خۆیان و سیستمی دیمۆكراسی پیادە بكەن، بەڵكو لەبەرئەوەی لە سیستمی دو جەمسەری ئەو سەردەمەدا نەبنە فاكتەرێكی بەهێزی دژی بوونی ئەوان لەو ناوچانە، لەلایەكی تر بۆ پەیڕەوی كردن لە جاڕنامەی جیهانی مافی مرۆڤ كە خۆیان لایەنی سەرەكی بوون لە داڕشتنی، ئەو دیموكراسیانەشیان پەسند دەكرد كە خزمەت بە بەرژەوەندییەكانیان بكات، بۆیە رێگەی دانووسان و دیالۆگیان لەگەڵ ئەو كۆڵۆنییانە گرتە بەر. سەرئەنجام بە پشتوانی كردنی چەند پرنسیپی دیمۆكراسی، وەك هەڵبژاردن و پاراستنی مافی مرۆڤ، بە مەرجی پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان، پرۆسەی سەربەخۆیی ئەو كۆلۆنییانە بەئەنجام گەیشت.
فاكتەرێك كە هەمیشە بزرە لە گورانكارییەكاندا، فاكتەری دەرەكی و سیخورییە كە لە بواری سیاسی دا پێی دەوترێ ستوونی پێنجەم، گومانی تێدانییە ئەم گۆڕانكاریانەی ئاماژەیان پێكراوە چ سەركەوتن چ تێشكان هیچیان بە دوور نەبووە لە فاكتەری دەرەكی، ئیتر چ بە شێوەی دەستێوەردان چ بە شێوەی لاگیری كردن، یا دژایەتیكردن. ئەم فاكتەرە لە جیهانی ئەمرۆی عەولەمەدا هێشتا پشكی شێری لە گۆڕانكارییە دەرەكی و ناوخۆییەكاندا بەردەكەوێ.
فاكتەرێك كە هەمیشە هاوبەشە لە تێشكانی هەموو سیستمە دیموكراسییەكانی ئەو وڵاتانەی لەم ئەنسكلۆپیدیا دیموكراسییەدا تاوتوێكراون، سوپایە، دوای ئەوەی هەر یەكێك لەو سیستمانە گەیشتونەتە ئاستێك پشتیوانی رەوتی پێشكەوتنی خۆیان بكەن و هەنگاوەكانیان پێچەوانەی بەرژەوەندی وڵاتانی زلهێز یان ئەو وڵاتانە بوو بێ كە پێشتر كۆلۆنی ئەو بوون، یەكسەر لە شەوو رۆژێدا بە كودەتایەك یاتن هەنگاوێكی سەربازیی بارودۆخەكە ئاوەژوو كراوەتەوە، دوای ئامادەسازی میدیایی و چەواشە كردنی راگشتی، دوای كوشتار و كۆمەڵكوژی ئاشكراو نهێنی، تیكرای هەوڵەكانی بە دیمۆكراسیكردن زەربی سفر كراون.
ئەگەر چاوێك بە مێژووی دیموكراسیدا بخشێنین دەبینین زۆربەی بنەماكانی دیمۆكراسی و فیدرالیزم لە مێژووی سەرهەڵدان و بنیاتنانی ئەمەریكاوە سەرچاوەی گرتووە، یا دەتوانین بڵێن فەرهەنگی ئەمەریكا گەنجینە ئایدۆلۆژیای دیمۆكراسی و فیدرالیزمە، چونكە ئەمەریكا وەك كیشوەرێكی دۆزراوەی پان و بەرین، بە زۆری لەسەردەستی پەنابەرانی بەریتانی و فەرەنسی و ئیسپانی و ئەو هێزی كارەی لە دەرەوە لە رێگەی كۆمپانیاكانەوە هێنرانە ناو خاكی ئەمەریكا، دامەزرا. پەنابەران بە خاوەنكار و كرێكارەكانیانەوە، بە كۆمپانیاكان و كاربەدەستانیانەوە هیچیان خاوەنی رەسەنی ئەو خاك و وڵاتە نەبوون، هەموویان هاتبوونە سەرسفرەیەكی پر كە بێ خاوەن بوو. كەواتە لە رووی لۆجیكییەو زۆر ئاسایی بوو هەموویان (مەبەست ئەو كۆمپانیایانە و پەنابەرانی تایبەت بە خۆیان) بیر لەوە بكەنەوە هەركەسە بە پێی پشكی خۆی كەڵكی لێوەربگرێ، بۆ ئەمەش گەلێك یاسای بنەڕەتی و دەستوور و گەلاڵەی یاسایی ئەوتۆ داڕیژران كە پشك و پشكداری هەموو لایەك دابین بكات، هەربۆیە دەبینین لەگەڵ دروست بوونی ویلایەتەكان یاسای بنەرەتی دارێژرا وەك پەیمانی مای فلاوەر لە پلیمۆت ، تەنانەت سەرەتا بێ ئەوەی هیچ كامیان ئاگاداری ناوەرۆكی پەیمانی مای فلاوەر بێت، پەیمانی لەو جۆرەیان بە پێی واقعی خۆیان داردەڕشت و پەیرەویان دەكرد. كەواتە ئێستا دەكرێ بڵێن بۆ خەڵكی ئەمەریكی شتێك بە ناوی نەتەوە جگە لە ئەمەریكایی بوون مانای نییە.
رەنگە هەر لەبەرئەوەبێ كە س.م. لیپست دەڵێ: تەنیا خاڵێك جێگای دڵنیاییە ئەوەیە: دامەزراوە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی ئەمریكا تەنیا بە كەڵكی ئەم وڵاتە دێن و بۆ نەتەوە دیمۆكراسییەكانی دیكە ئەو سوودەیان نییە.
لە كۆتاییدا دەكرێ بەو دەرئەنجامە بگەین: لە هەرسیستمێكدا چ سەرمایەداری چ ناسەرمایەداری، دیمۆكراسی رێبازێكی پێویستە بۆ ئەوەی: نەتەوە، كەمینە نەتەوەیی و زمانییەكان، چین و توێژە كۆمەڵایەتییەكان تەنانەت ئاژەڵەكانیش بە مافی خۆیان بگەن، كە ئەمەش سەرەتای كردنەوەی دەرگایەكە بۆ تواناكانی تاك و كۆمەڵگا و گرتنەبەری رێگەی پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی.
بەرفراوانبوونی دێموكراسی نیشانەی ئەوەیە كە ئەم وڵاتە چیتر ناچێتە ژێر دەسەڵاتی گرووپێكی بچووكی بژاردەكانەوە. وێڕای ئەوەش دەستەبەركردنی حكومەتێكی جێگیری كارامە لەسەر بنەمایەكی پلۆرالیستی، كاتێك كە كێشە قووڵەكان دووبارە دەبنەوە، زەحمەتە.
فریدمان دەڵێ: هەرچەندە لەوانەیە ئابووری گەورە خاوەنی گەلێك كەسی دەوڵەمەند و ملیۆنێر بێ، بەڵام بەكەمی رێدەكەوێ رێبەرێكی گەورە خۆی بسەپێنێ، چونكە هەموو لە یەك ئاستدان و ركابەریی دەكەن. بازاڕ مەرجە بۆ وەدیهاتنی ئازادیی سیاسی. كاتێك حكومەت خۆی تاكە سەرچاوەی داهات و دابینكردنی كارە، كەس ناتوانێ دژایەتیی بكا.
جوزێف شۆمپتەری ئابووریزان لە كتێبی (سەرمایەداری، سۆسیالیزم و دیمۆكراسی، 1944)دا پێشبینی كرد، كە سەرمایەداری بۆتە دیلی سەركەوتنەكانی خۆی. گەشەكردنی ئابووری دەبێتە هۆی زیاتركردنی ئازادییەكان و خۆشگوزەرانی هاووڵاتییان و رێگا بۆ مودێلە نوێیەكانی رژێمە كومۆنیستەكان خۆش دەكا. لە شوێنێكی تر دەڵێ دیمۆكراسی نوێ ئاكامی سەرمایەدارییە، بۆچی؟ چونكە دیمۆكراسی كارئاسانی بۆ بازاڕی ئازاد دەكا و پێچەوانەكەشی ڕاستە.
سیمۆر مارتین لیپسێت لە پێداچوونەوەی دووەمی لێكۆڵینەوەی بەراوردكارانەی خۆی لە كتێبی مرۆڤی سیاسی (1981)دا، لەسەر ئەوە پێدادەگرێ كە دوای بەپیشەسازیبوون، چەپ دابەش دەبێ بۆ چەپی نوێ و چەپی نەریتی. چەپی نەریتی رووی دەمی لە كرێكارە سادەكانە و داكۆكی لە یەكسانیی ئابووری دەكا، بەڵام چەپی نوێ بایەخ بە پاراستنی ژینگە و مودێلەكانی ژیان دەدات. چەپی نوێ هەڵوێستێكی پارێزكارانەی هەیە لەمەڕ سیاسەتەكانی حكومەت بۆ كەمكردنەوەی نایەكسانییەكان و چەپی نەریتیش هەڵوێستێكی پارێزكارانەی هەیە لەمەڕ پاراستنی ژینگە و ستایڵی ژیان.
ئەمانە و گەلێك بۆچوون و بابەتی تر، بەوردی تیشكیان خراوتە سەر و تاوتوێكراون. ئەم بەرهەمە (ئەنسكلۆپیدیای دیموكراسی كە سێ بەرگی (800) لاپەرەییە)، پێویستە لە هەموو كتێبخانەیەك و لە ماڵی هەموو خوێنەرێكدا هەبێت، هاوكات كتێبی سیاسەتمەدار و كومەڵناس و یاساناس و رۆشنبیرە.