مایكل ئەنجیلۆ و ڤیتۆریا كۆلۆنا..دوو ئەڤینداری شیعر و هونەر

بەهادین جەلال مستەفا

مایكل ئەنجیلۆ بۆرۆتی (لەدایكبووی ساڵی 1475ی فەرەنسا) وێڕای ئەوەی كە لەگەڵ هاوشارو هاوسەردەمەكەی(لیۆنارد دافنشی) ژیاوە، بە چاكترین بەرجەستەكاری سەردەمی ڕێنیسانس دادەنرێت لە بواری هونەری شێوەكاریدا، ئەو لە بوارەی وێنەكێشان و پەیكەرتاشی و تەلارسازیدا دەستێكی باڵاو بەرچاوی هەبووە لە ڕووی چۆنێتی و چەندایەتییەوە، كە كەم لە هونەرمەندانی دیكەی ئەوروپا توانیویانە خۆیان لە قەرەی ئەنجیلۆ بدەن، بە تایبەتی ئەو بەرهەمانەی كە دوای خۆی جێی هێشتوون و هونەرمەندانی دواتریش شوێن پێیان هەڵگرتووەو كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی هونەرو داهێنانەكەیەوە. لە بواری پەیكەرتاشیدا،هەردوو پەیكەرەكانی (David) و (Pieta) كە لە سەردەمی لاوێتی و بەر لە تەمەنی (30) ساڵیدا تەواوی كردن، بە ناوبانگترین شاكارەكانی ئەو هونەرمەندە دەژمێردرێن.

لە بواری وێنەكێشاندا دوو دیواربەندی گەورەی لە كلێسای( سیستین) دروست كرد، یەكێكیان بە بنمیچی كلێساكەوە بوو، ئەوی دیكەشیان بە دیواری هۆڵەكەوە جێگیركراوە، جۆرجیۆ ڤاساری كە نووسەرێكی سەردەمی خۆیەتی دەڵێت: بەرهەمەكانی ئەنجیلۆ لە شێوەو داهێناندا كارو بەرهەمی زۆربەی هونەرمەندانی ئەو كاتەوە دواتریشیان تێپەڕاندووە، چونكە لە تەنیا شێوازێكی هونەردا داهێنانی نەكردووە بەڵكو پەی بە هەر سێ بەشی بردووە.
وێڕای ئەو پشتگیری و پشتیوانییەی مایكل ئەنجیلۆ لە فلۆرەنساو ڕۆماو پۆلۆنیا بەدەستی هێناو شاكارەكانی هەر بە نەمری مانەوە، بەڵام زۆر لایەنی دیكەی ژیانی تایبەتیی خۆی پشتگوێ خستبوو، هەرچەندە دەوڵەمەند و پارەدار بوو، بەڵام هچ بیری لە خواردن نەدەكردەوە تا برسی نەبووایە دەستی بۆ خواردن نەدەبرد، هەر شتێك بەردەست بوایە دەیخوارد، هەندێ جار هەر بە جلە ئاساییەكانی و پێڵاوەوە خەوی لێ دەكەوت، تەنانەت پێش مردنی بە(6) كاتژمێر خەریكی كارێكی پەیكەرتاشی بوو، بەڵام ئەو كاتە تەمەنی نزیكەی (90) ساڵ دەبوو.
گۆڕانكاریی گەورەی ژیانی ئەنجیلۆ لەو كاتەوە دەستی پێ كرد، كاتێك ڤيتۆريا كۆلۆنا (1490-1547)ی ناسی، ئەو ئافرەتە شاعیرەی كە لەسەردەمی ڕێنیسانسدا هۆنراوەكانی چاپ دەكران و ئاوازیان بۆ دادەنراو دەكرانە گۆرانی، ئەو بە هۆنراوەیەك ناوی دەركرد كە بۆ (ماركیز فرانشیسكۆ)ی هاوسەری نووسی كە لە شەڕی نێوان سوپای هێرشبەری فەرەنسا بۆسەر شاری ناپۆلی كوژرا، ڤیتۆریا ساڵانێكی زۆری تەمەنی لە كلێساكان بەسەربرد، بیری لەوە نەدەكردەوە ببێتە راهیبە، بێوەژنبوونی و نەبوونی منداڵ دەرفەتێكی باشی بۆ ڕەخساند تا ڕووبكاتە خوێندنەوە لە كتێبخانەكی پووری مێردەكەی(كۆنستانزا داڤالۆس)، لەوێ بە نووسین و بابەتگەلێكی زۆری ئەدەبی و فەلسەفیی كۆن و ئەو سەردەمە ئاشنا بوو.
لەبەرانبەردا، مایكل ئەنجیلۆ هەر لە تەمەنی پازدە ساڵییەوە لە (قوتابخانەی ئەفڵاتوونی) لە فلۆرەنسا بۆ ماوەی سێ ساڵ خوێندی، كەوتە ژێر كاریگەریی چەندین فەیلەسووف و نووسەر، لەو سەردەمەشدا دوو كاری پەیكەرتاشی تەواوكرد یەكەمیان( خانمی پەییژەكان 1490-1492)و(شەڕی بەردەبازەكان 1491-14929)، لەو سەردەمەدا كەوتە خولیای نووسینی هۆنراوە، ئەوەش قۆناغی یەكەمی ژیانی ئەدەبیی بوو، دواتر ڕووی كردە ئەوە ژانرەو بەردەوام بوو، تا دوای مردنی نزیكەی (300) هۆنراوەی لە دوای خۆی جێهێشت.
یەكەم دیداری نێوانیان لە ساڵی 1536 بوو لە شاری ڕۆما، ئەو تەمەنی شەست و یەك ساڵ بوو، ڤيتۆرياش تەمەنی چل ساڵان بوو، دۆستایەتیی نێوانیان بۆ ماوەی نزیكەی دە ساڵ درێژەی كێشا، تا ساڵی 1547 كە ڤیتۆریا كۆچی دوایی كرد، بەڵام لەم ماوەیەدا هەردەم خەریكی نامە گۆڕینەوە بوون و جاربەجاریش لە كلێسا گەورەكەی ڕۆما بەیەك دەگەیشتن، كە بەردەوام باسی هونەرو ڕۆشنبیری و فەلسەفەیان دەكرد، ئەو سەردەمەش ساتەوەختی گواستنەوە بوو لە سەدەكانی ناوەڕاستەوە بۆ سەردەمی ڕێنیسانس، كە بیروبۆچوونەكانی چاكسازیی مارتن لۆسەر باڵی بەسەر ڕەوشەكەدا كێشابوو.
سەرەڕای ئەو ناوبانگەی مایكل ئەنجیلۆ ، بەڵام پەیوەندیی لەگەڵ ڤیتۆریا هەموو كاتێكی بردبوو، ئاڵۆگۆڕی هۆنراوەو نامەگۆڕینەوەو بەیەك گەیشتنی ناوبەناو كاریگەرییان كردە سەر داهێنان و زیاتر برەودان هەم بە هونەرو هەمیش بە ئەدەب، مایكل ئەنجلۆ (3) تابلۆی نایابی پێ بەخشی كە یەكێكیان لە موزەخانەی بۆستن و دوومیان لە موزەخانەی بەریتانیا دانراون و سێیەمیشیان كە ئێستا دیار نەماوە، بەڵام چەندین كۆپی لە شوێنی دیكە هەر بەناوی مایكلەوە دانراون.
ئەنجلۆ زیاتر لە(40) هۆنراوەی پێشكەش بە ڤیتۆریای هاوڕێی كرد، لەم هۆنراوانەدا سۆزو ئەوینیی خۆی بەرجەستە كردووە، كۆندیڤی كە هاوڕێیەكی نزیكی مایكل ئەنجلۆ بوو لە نووسینێكدا ئاماژە بەوە دەكات كە زیاتر پەشیمانیی مایكل لە ژیانیدا ئەوە بوو كە بە تەواوی ڕوومەتی ئەو بێوەژنە شاعیرەی ماچ نەكردووە، چونكە تەنیا بەردەوام دەستی ماچ كردووە!
پرسیارێك سەرنجی نووسەرو مێژوونووسانی ڕاكێشاوە، تۆ بڵێیت مایكل ئەنجلۆ هەر بە چاوی دایكێك سەیری ڤیتۆریای كردبێت، چونكە لە تەمەنی شازدە ساڵییەوە لە سۆزی دایك بێ بەش بوو؟
مردنی ئەو ئافرەتە لە ژیانی مایكل ئەنجلۆ كاریگەریی زۆری كردە سەر دەروون و جەستەی، تەنانەت دوای مردنیشی سەردانی گۆڕەكەی دەكردو بە هۆنراوە ناخی پڕ لە ناسۆرو سۆزی ئەوینی دادەمركاندەوە.
ئەمەش چەند كۆپلەیەكە لە هۆنراوەیەكی ئەنجیلۆ بۆ ڤیتۆریا كە دوای مردنی نووسیویەتی:
خانمەكەم..
دەمەوێ چەشنی باڵندەیەك
كە ئێواران دەگەڕێتەوە هێلانەكەی
منیش دوو باڵم هەبوایە
بەسەر گۆڕەكەتا بفڕیمایە
هەر نەبێ، ئەگەر نەشتبینم
لە دوورەوە سۆزو فرمێسكی ناخم
بەسەر گلكۆكەتا بڕژاندایە
هەموو شەوێ.. گوێم بە وتەكانت دەزرنگێتەوە
ئەی خانمە شەنگەكە
دە لێم گەڕێ.. با جارێكی دی
دەستەكانت ماچ بكەم
هەر بە خەیاڵ بێیتەوە لام…
هۆنراوەكانت، وەكو جاران
وەك چەپكێك گوڵ بخەمە ناو ئینجانەی ڕۆحەوە