كارزان گلی – هه‌ولێر
پرسی كورد لە توركیا، هەر لە دروستبوونی كۆماری توركیاوە باسی لێوە دەكرێت، بەڵام توركیا هەمیشە لەبری ستراتیژی دیبلۆماسی، ستراتیژییەتی سەربازی بۆ چارەسەری پرسی كورد بەكار هێناوە، بۆیە ئەو پرسە نەگەیشتووەتە ئەنجامی خۆی. سەركردەكانی توركیا، بە نهێنی بیرۆكەی چارەسەری پرسی كوردیان تاوتوێ كردووە، كە یەكێك لە بیرۆكەكان، دابەشبوونی توركیا بووە بەسەر ١٨ ولایەت، كە یەكێك لە ولایەتەكان ولایەتی كوردستان بووە، بەڵام رێگریكردن لەو بیرۆكەیە وای كرد، سیستەمی ویلایەت لە توركیا ببێت بە مێژوو. ئەوەی گرنگە باس بكرێت، توركیا خەریكی نووسینەوەی دەستوورێكی تازەیە، بۆ تێپەڕینی ئەو دەستوورەش، ئاكەپە و مەهەپە، پێویستیان بە دەنگی كورد هەیە، بۆیە هێنانە بەرباسی سیستەمی ولایەت لەلایەن دەم پارتی و نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی توركیا، گرنگییەكی تایبەتی هەیە.
بەشێك لە سەركردەكانی توركیا پێیان وابوو، ئەگەر توركیا بچێتە ناو سیستەمی ویلایەت، ئەوكات توركیا پارچەپارچە دەبێت بۆیە دژی وەستاونەتەوە، بەڵام جیا لە سەركردە كوردەكان كە پاڵپشتی سیستەمی ویلایەت بوونە، چەندین سەركردەی باڵای توركیاش پاڵپشتییان كردووە، بەڵام نەیانتوانیوە بیكەنە كردار. ئەگەرچی باسكردن لە سیستەمی ویلایەت، گفتوگۆیەكی چڕی لە توركیا بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام بەگوێرەی راپۆرتە نهێنییەكانی دەوڵەت، سیستەمی ویلایەت هەرگیز بە کردار هەنگاوی بۆ نەنراوە و تەنیا گفتوگۆی لەبارەوە كراوە.
ئێڤرەن پاڵپشتی كرد و ئۆزەل رەتی كردەوە
بەشێك باس لەوە دەكەن، تورگوت ئۆزەل، هەشتەمین سەركۆماری توركیا باسی لە سیستەمی ولایەت كردووە بۆ توركیا، بەڵام راستییەكەی ئەوەیە، كەنان ئێڤرەن خاوەنی بیرۆكەی ویلایەتە، كە دوای ئەوەی ١٩٨٠ كودەتای لە توركیا کرد و دەستووری توركیای نووسییەوە، بیرۆكەی ویلایەتی هەبوو.
بە گوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەی (سەباح)ی توركی لە ٢٠٠٧، ئێڤرەن پێشنیاری كردووە توركیا بۆ ٨ ویلایەت دابەش ببێت، لە بڕیارنامەیەكدا ئەو پێشنیارەی بۆ حكوومەت ناردووە، كە تورگوت ئۆزەل، سەرۆكوەزیران بووە.
لە بڕیارنامەكەدا هاتووە، هەر ویلایەتێك والیی خۆی هەبێت، والییش پێویستە لەناو خەڵكەكە هەڵبژێردرێت و دەبێتە بەرپرسی سەرەكی ئەو ولایەتە.هەر بەگوێرەی زانیارییەكانی (سەباح)، حكوومەتی ئۆزەل، ئەو داوایەی ئێڤرەنی رەتكردووەتەوە و گوتوویەتی، كابینەی حكوومەت پێی باش نەبووە توركیا بەسەر ٨ ویلایەت دابەش ببێت، هەروەها دەزگای سەربازییش رەتی كردووە.
بەڵام سیستەمی ولایەت، لەسەر زاری سەركردەكان و میدیاكانی توركیا نەسڕایەوە، بەڵكوو لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ١٩٨٧دا، میدیاكانی توركیا باسیان لەوە دەكرد، بیرۆكەی سیستەمی ولایەت هاتووەتەوە بەرباس، بەڵام ئەمجارەیان بۆ ٧ ویلایەت.
باسیان لەوە دەكرد، كە ئۆزەل لەگەڵ بیرۆكەی ولایەتە و گوتویەتی، پێویستە ولایەتەكان زۆر بەهێز بن و خۆیان خۆیان بەڕێوە ببەن. بەڵام ئۆزەل لە عارفەی شەوی هەڵبژاردندا قسەی بۆ رۆژنامەی (میللەت)ی توركیا كرد و گوتی: ”ئەو دەنگۆیانە راست نین، سیستەمی ولایەت بۆ توركیا مومكین نییە“ بەڵام دوای دوو ساڵ، ئۆزەل پەشیمان بووەوە لەو گوتەیەی و ئەمجارەیان پێشنیاری سیستەمی ولایەت لەلایەن ئۆزەلەوە پێشوازی لێ کرا.
لە ١٩٨٩، ئۆزەل سەردانی ناوچەی ئێرێغلی كرد لە كۆنیا، لەوێ باسی لە سیستەمی ویلایەت كرد و پێشوازی لێ كرد.
وەكوو ئەوەی شامل تەیار و ئەكرەم هۆرتوو، كە وەكوو رۆژنامەنووس لەگەڵ ئۆزەلدا بوونە لە كۆنیا، دەڵێن: ”ئۆزەل لەو سەردانەیدا باسی لە رێكخستنێكی تازەی ئیداری كرد بۆ توركیا، باسی لەوە كرد، توركیا بچێتە ناو سیستەمی نیمچە ویلایەت“.
هەروەها كاتێك لە ئەڵمانیا گەڕایەوە، ئۆزەل بەم شێوەیە باسی لە سیستەمی ویلایەت كردووە بۆ توركیا: ”ئەگەر ژمارەی شارەكان ١٠٠ی تێپەڕاند، گەورە شارەكان دەبن بەشاری گەورە، ئێستا توركیا خاوەنی ١٦ شارە كە ئەو تایبەتمەندییەی تێدایە. ئەو ١٦ شارە پەیوەندیی لەگەڵ شارەكانی تردا دەبەستن، بەڵام ئەمە ئامانجی ئێمە نییە، ئێمە دەمانەوێت هەموو شارەكانی توركیا، پەیوەندییان بە گەورە شارەكانەوە هەبێت، ئەمەش بەتێپەڕینی كات روو دەدات، رەنگە سیستەمی ویلایەت دەسپێكی ئەو ئامانجە بێت“ دوای ئەو گوتانە، ئۆزەل، وەكوو هەشتەمین سەركۆماری توركیا هەڵبژێردرا.
لە ١٩٩٠دا، وەزارەتی ناوەخۆی توركیا راپۆرتێكی ئامادە كرد، كە لە راپۆرتەكەدا پێشنیار كراوە توركیا بەسەر ١٣ یان ١٥ یان ١٨ ویلایەتدا دابەش ببێت و داوا كراوە، بۆچوونی وەزیرەكان وەربگیرێت و دەكرێت سوود لە سیستەمی ولایەتی ئەمریكا وەربگیرێت و هەروەها ژمارەی شارەكانیش بۆ ١٢٠ شار بەرز بكرێتەوە و والیی هەر شارێكیش لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردرێت.
ئەوكات عەبدولقادر ئاكسۆی، وەزیری ناوەخۆی توركیا بووە و ئاژانسی (BBC) توركی بڵاوی كردووەتەوە، ئاكسۆی راپۆرتەكەی خستووەتە بەردەم ئۆزەل و ئەویش قبوڵی كردووە.
ئۆزەل، ئەوكاتەی سەركۆماری توركیا بووە و هەروەها ئەوكاتەی سەرۆك وەزیران بووە، باسی لە سیستەمی ولایەت و سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ توركیا كردووە و ویستویەتی بۆچوونی رای گشتی توركیا بزانێت، بەڵام تەمەن رێگەی نەدا، هیچیان بۆ توركیا جێبەجێ بكات.
جەنگیز چاندار، راوێژكاری تایبەتی ئۆزەل، لە نووسینێكدا كە لە نیسانی ٢٠١٣ لە ماڵپەڕی (رادیكال)ی توركی بڵاوی كردەوە، ئاماژە دەدات، ئۆزەل پێی باش بووە سیستەمی توركیا ببێت بە ولایەت و توركیا بەسەر ١٠ ویلایەت دابەش ببێت، لەو رێگەیەوە كێشەی كوردیش چارەسەر دەبێت.
چاندار دەنووسێت: ”ئەوەی لە مێشكی ئۆزەل بوو بۆ سیستەمی ولایەت، ٨ یان ١٠ شار، لە ولایەتێكدا كۆ ببێتەوە، كە ناوچەی رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵاتی توركیا (مەبەست باكووری كوردستانە)، لە ویلایەتێكدا كۆ ببێتەوە. هەروەها ئەوەی لە مێشكی ئۆزەلدا هەبوو، سیستەمی ویلایەتی ئەمریكا بوو، كە پێی باش بوو لە توركیا جێبەجێ بكرێت.“
لە هەڵبژاردنی ١٩٩١دا، ئێردال ئینۆنوو، كوڕی عیسمەت ئینۆنوو، سەرۆكی پارتی گەلی سۆسیال دیموكرات (SHP)، لەكارنامەی پارتەكەیدا باسی لە سیستەمی ولایەت نەكردبوو، بەڵام دەرگای بەڕووی ئەو سیستەمدا دانەخستبوو، بەڵكوو گوتی: ”بۆ ئەوەی سیستەمی دیموكراتی ناوەخۆیی بەهێز بێت، باجی ناوەخۆیی و خەرجی ناوەخۆیی دەبێت كۆ بكرێتەوە و یەك سەرچاوە بێت، ئەمە ئەو مۆدێلەیە كە بیری لێدەكەینەوە گەر هاتینە دەسەڵات. هەروەها سیستەمی ویلایەتیش بۆ توركیا گفتوگۆی لەسەر دەكەین.“
ئەوكاتەی ئێردال باسی لە سیستەمی ویلایەت كرد، پەكەكە چالاكییەكانی لەتوركیا زۆر چڕ كردبووەوە، بۆیە مەهەپە و پارتە راستڕەوەكانی توركیا، بەهەموو شێوەیەك دژی سیستەمی ویلایەت وەستانەوە و چەپەكانیان بەوە تۆمەتبار دەكرد، كە بەسیستەمی ولایەت توركیا پارچەپارچە دەكەن و دەوڵەت دەڕوخێنن.
لەسەردەمی ئاكەپەشدا سیستەمی ولایەت هاتەوە بەرباس
لە ٢٠٠٠ توركیا بەقەیرانێكی سەختی ئابووریدا تێپەڕی، ئەم قەیرانە بووە هۆی ئەوەی ئاكەپە هەڵبژاردنی ٢٠٠٢ بباتەوە، بەڵام تا ٢٠٠٧، خۆی لە سیستەمی ویلایەت دزییەوە، چونكە دەیزانی نەتەوەپەرستەكان دژی دەوەستنەوە.
بەڵام كەنان ئێڤرەن، خاوەنی بیرۆكەی سیستەمی ویلایەت، ئەگەرچی لە زیندان بوو، بەڵام لە دیمانەیەكی تەلەڤزیۆنیدا گوتی: ”ئەگەر توركیا ببایەتە سیستەمی ولایەت ئێستا زۆر باشتر دەبوو بۆ ئەوەی پێویستییەكانی خۆی دابین بكردایە، باجیشی كۆ دەكردەوە، لە دنیاشدا نموونەی لەو جۆرە زۆرە، وەكوو ئەڵمانیا و ئەمریكا. ئێمە بیرمان لەوە كردبووە كە توركیا بەسەر ٨ ویلایەت دابەش ببێت“
لەیلا زانا، سیاسەتمەداری بەناوبانگی كورد، لە ٢٠٠٧، لە ئێغدر وتارێكی پێشكەش كرد و لەوێدا باسی لە سیستەمی ویلایەت كرد بۆ توركیا.
زانا گوتی: ”بۆ ئەوەی پرسی كورد چارەسەر بێت، سەرەتا دەبێت لێبودرنێكی گشتی دەربچێت، هەروەها توركیا ببێتە سیستەمی ویلایەت و ولایەتی كوردستان دروست ببێت. دەزانم ئەم پێشنیارە بۆ ئەوان تاپۆیە، بەڵام ئەمە تاكە چارەسەرە، چونكە ویلایەتی توركیا، نابێتە هۆی دابەشبوونی توركیا.“
لەسەر ئەو گوتانە داوای یاسایی لەسەر زانا تۆمار كرا.
ئەردۆغانیش باسی لە سیستەمی ویلایەت كردووە
رەجەب تەیب ئەردۆغان، لە ٢٠٠٣ەوە باسی لەوە كردووە، كە سیستەمی سەرۆكایەتیی بۆ توركیا گرنگە و دەبێت پەیڕەو بكرێت، بەڵام بەفەرمی لە ٢٠١٣ باسی لە سیستەمی ویلایەت كردووە بۆ توركیا، كە لەو ساڵەدا پرسی چارەسەری لەگۆڕێ بوو.
لە ٢٠١٣ لە دیمانەیەكی تەلەڤزیۆنیدا ئەردۆغان گوتی: ”ئەگەر سەیری وڵاتە زلهێزەكان بكەیت، هیچ وڵاتێك نییە ترسی لە سیستەمی ویلایەت هەبێت، بەپێچەوانەوە وڵاتە زلهێزەكان بڕوایان بەوە هەیە سیستەمی ویلایەت بەهێزیان دەكات و هەروەها لەڕووی دیموكراتیکیشەوە بەهێزیان دەكات. ئەگەر سەیری دەوڵەتی عوسمانی بكەین، ولایەتی لازستان هەبووە، ویلایەتی كوردستان هەبووە، بۆچی لە سەردەمی عوسمانیدا ویلایەت هەبووە و عوسمانی لاواز نەبووە؟ بۆچی ئێستا باس لە لاوازی دەكەن؟ باشە مەهەپە نیگەرانە لە سیستەمی ولایەت و باسی ئەوان ناكەم، با جەهەپە بێت و پشتگیری بكات. مەهەپە لەلایەك دەڵێت، ئێمە بەردەوامی بە دەوڵەتی عوسمانی دەدەین، لەلایەكی تر خۆی لە گێلی دەدات لەو شێوازە حوكومڕانییەی عوسمانییەكان.“
بەڵام دوای ئەو دیمانەیە، ئەردۆغان لە میتینگێكدا لە قونیا، پەشیمان بووەوە لەوەی پشتگیری لە سیستەمی ویلایەت بكات و گوتی: ”ولایەتە یان فیدڕاسیۆنە ویان فڵان و فڵانە، ئەوانە هیچیان لە رۆژەڤی ئێمەدا نییە.“
ماوەیەكە ئاكەپە و مەهەپە، لەبارەی پرسی چارەسەری یەك بۆچوونیان هەیە، ئەویش چارەسەركردنی پرسی كوردە و بە كردار هاتوونەتە پێشەوە، بەڵام ئایا سیستەمی ویلایەت لە رۆژەڤی ئەواندا هەیە؟ ئایا رێگە دەدەن ویلایەتی كوردستان لەناو توركیادا دابمەزرێ، كە ٣٠ ساڵە باسی لێوە دەكرێت و هەرجارە و بە بیانوویەك لەبیر دەچێتەوە.
لەكاتی گفتوگۆكردن لەبارەی پرسی چارەسەری، روون دەبێتەوە كە ئاكەپە و مەهەپە، بەنیازن چی بۆ كورد بكەن و چۆن لە دەستووری تازەدا باسی كورد دەكەن.