دانـا شوانی – هه‌ولێر
زمان ڕۆڵێکی تایبەتی هەیە لە زانستە مرۆییەکان. لە ڕوانگەی کۆمەڵناسییەوە زمان ئامرازێکە بۆ پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان؛ کە ئەم پەیوەندییە لە ئاستی بچووکدا کردارە کۆمەڵایەتییە هێمادارەکان لەخۆدەگرێت، کە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە نێوان مرۆڤەکاندا دروست دەبن؛ لە ئاستی ماکرۆدا کۆمەڵێک بیرۆکە و میراتی کولتووری و شارستانیەتی مرۆڤایەتی لەخۆدەگرێت کە لە ڕووی کولتوورییەوە گواستراوەتەوە و لەنێو نەوەکانی کۆمەڵگایەکدا بڵاوبووەتەوە. بە گوێرەی ئەو ماددەیەی لە ڕوانگەی زانستە کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییەکانەوە پێشکەش دەکرێت، زمان بەرهەمێکی کۆمەڵایەتی و کولتوورییە، بۆیە یەکێکە لە دیاردە تایبەتەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی مرۆڤ، و بەو شێوەیە لە پەیکەری ژیانی ڕۆژانەماندا تواوەتەوە کە وەک خەو و خواردن زۆر بە ئاشکرا دەردەکەوێت، بۆ تێگەیشتن لە گرنگی زمان، بەسە کە خەیاڵ بکەین زمان لە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی وەرگیراوە، لە بیرۆکەیەکی وادا دەکرێت تێبگەین کە شارستانیەت و کولتووری مرۆڤ لەناو دەچێت. زمان دیاردەیەکی گرنگە، کە شایەنی سەرنجی زۆرە و پێویستی بە توێژینه‌وه هەیە لە لایەنی جۆراوجۆرەوە.
-1 زمان و ئاڵوگۆڕی کۆمەڵایەتی
زمان جۆرێکە لە ئامرازی کۆمەڵایەتی ئاڵوگۆڕکردن کە مرۆڤەکان ئەزموون و پاشەکەوت و بیرکردنەوە و بیرۆکە و خوو و بەها و نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی و کولتووری خۆیان لەگەڵ یەکتردا لە مایکرۆ (کردەوەی بەرامبەر) و ماکرۆ (گواستنەوەی کولتووری)دا بەیەکەوە دەبەستنەوە و ئەم ئاڵوگۆڕەش هەروایە بنەمای پێکهاتنی شارستانیەتی کۆمەڵایەتی.و کولتوری نەتەوەیەک یان کۆمەڵگایەک؛ بنەمایەکی لەم جۆرە جەخت لەسەر ڕۆڵی فێربوونی زمان وەک بابەتێکی کۆمەڵایەتی و کولتووری لە کۆمەڵگادا دەکاتەوە.
لە توێژینەوە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکاندا زمان وەک ئائامرازێکە بۆ پەیوەندی کۆمەڵایەتی؛ لە ڕاستیدا زمان یەکێکە لە پێداویستییە گرنگەکانی هەموو کۆمەڵگا مرۆییەکان کە لە ڕێگەیەوە ئەندامانی کۆمەڵگا بە ناچاری دەتوانن پەیوەندی و کارلێک لەگەڵ یەکتر دابمەزرێنن؛ بۆ ئەوەی بەم شێوەیە پێداویستییەکانی یەکتر دابین بکەن. ئەم جۆرە پەیوەندییە یەکێکە لە تایبەتمەندییە گرنگەکانی مرۆڤ، توانای پەیوەندیکردن لە ڕێگەی زمانەوە یەکێکە لە دەستکەوتە گرنگ و ئاڵۆزەکانی مرۆڤ، زمان بەکاردێت بۆ دەربڕینی هەموو شتێک لە پێداویستییە جەستەییەکانەوە تا ئارەزووی ڕۆحی، زمان ڕێگە بە مرۆڤ دەدات کە کولتوور دروست بکات، کەڵەکە بکات ئەزموون دەکات و هەمان شێوازەکانی ڕەفتار لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر دەگوازێتەوە
لێرەدا بۆ دەربڕینی بنەما گشتییەکانی کۆمەڵناسی زمان و پەیوەندییەکەی لەگەڵ چەمکە بنەڕەتییەکان و میتۆدۆلۆژیای هاوبەش لە کۆمەڵناسیدا، پێویستە ئاماژە بە کۆمەڵناسی فەرەنسیی ئیمیل دۆركایم (٢٣) و بۆچوون و بۆچوونی ئەو سەبارەت بە پرسە کۆمەڵایەتییەکان بکەین. ئەم بابەتە بە تایبەتی لەو ڕوانگەیەوە گرنگە کە دەوترێت کۆمەڵناسی زمان بە تایبەتی ڕەگ و ڕیشەی لە بیرکردنەوە و میتۆدۆلۆژیای دۆركایمدا هەیە (بڕوانە ویدۆسۆن (٢٤)، ١٩٧٥). ” لە ساڵی ١٨٩٧ بڵاوکراوەتەوە. دۆركایم بە گشتی پێیوابوو کە دیاردە کۆمەڵایەتییەکان دەبێ لە دەرەوەی بوونی تاک لەبەرچاو بگیرێن، بۆ ئەوەی بیرکردنەوە و بۆچوونە کەسییەکان و ئەو پێشبینییه پێشوەختانەی کە پێشتر کراون و مامەڵەیان لەگەڵدا کراوە، کاریگەری لەسەری بەجێنەهێڵن.
دۆركایم لە کتێبی (ڕێساكانی میتۆد له كۆمه‌ڵناسی)دا دەنووسێت: “کۆمەڵگە تەنها کۆی سادەی تاکەکان نییە، بەڵکو سیستەمێکە لە یەکگرتنی تاکەکان پێکهاتووە، کە وەک واقیعێکی دیاریکراو دەردەکەوێت کە تایبەتمەندی تایبەتی هەیە”. بێگومان ویژدانی بەکۆمەڵ بەبێ ویژدانی تاک بوونی نییە، بەڵام ئەم مەرجە هەرچەندە پێویست بێت، بەڵام بەس نییە، چونکە بۆ ئەوەی پرسێکی کۆمەڵایەتی سەرهەڵبدات، دەبێت ئەم ویژدانی تاک بە شێوەیەکی تایبەت یەکتر بخەنە پاڵ یەکترەوە و لەگەڵ یەکتردا کۆببنەوە لە شێوازێکی تایبەت. دەشڵێت کە گروپەکە بە شێوەیەک بیردەکەنەوە و هەستکردن و مامەڵەکردن دەکەن کە هەریەک لە ئەندامانی پێکهێنەرەکەی ئەگەر جیاواز بوونایە نەیاندەکرد. بۆیە پشتبەستن بە تاکی مرۆڤەکان، ناتوانرێت تێبگەین کە لە گروپدا ڕوو دەدات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە، ڕێژەی بەرزی خۆکوشتن یاساییبوونی خۆی هەیە، بۆ ئەوەی لێیان تێبگەین، پێویستە ڕەچاوی دۆخ و مەرج و یاساکانی بەڕێوەبردنی پێکهاتە جیاوازەکان بکرێت و بۆ پاساوی لۆژیکییەکەی، پێویستە بواری ئەو هۆکارە کۆمەڵایەتییانەی کە کاریگەرییان لەسەر تاک هەیە، لەبەرچاو بگیرێ. بە واتایەکی تر بۆ دۆزینەوەی هۆکاری خۆکوشتن پێویستە گرنگییەکی تایبەت بە شێوازی پۆلێنکردنی کۆمەڵایەتی و دامودەزگاکانی حوکمڕان لە هەر کۆمەڵگایەک و بەهاکانی پەیوەست بەو دامەزراوانە بدرێت.
یەکێکی دیکە لە کۆمەڵناسە بەناوبانگەکان کە هاوتەریب لەگەڵ هێڵی بیرکردنەوەی دۆركایمدا جووڵەی کردووە و بیر و بۆچوونەکانی بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش لەگەڵ بنەماکانی کۆمەڵناسیی زمان و میتۆدەکانی هەنووکەیی تێیدا یەکدەگرنەوە، لیڤی شتراوسە (٢٧)، کە یەکێکە لە دامەزرێنەرانی ناسراوی قوتابخانەی بنیادگەرایی لە کۆمەڵناسی. ئەو مانای “بنیاتنانی” لە قوتابخانەی بنیادگەراییدا بە تێکەڵکردنی تایبەتی پەیوەندی پێکهاتەکانی کۆمەڵەیەک بە ئامانجێکی دیاریکراو دەزانێت.
هەروەها دۆركایم سەبارەت بە لێدوانەکانی لیڤی شتراوس بۆچوونی هاوشێوەی هەیە. ئەو پێیوایە: “دیاردە کۆمەڵایەتییەکان پێش هەموو شتێک ئه‌ركی سیستەمێکی کۆمەڵایەتیین”. کەواتە ئەگەر دیاردە کۆمەڵایەتییە باسکراوەکان لە سیستەمی کۆمەڵایەتیمان جیا بکەینەوە، ناتوانرێت لێیان تێبگەین”. بەم شێوەیە پێکهاتە و توخمەکانی هەموو کۆیەکی کۆمەڵایەتی تەنیا لەو کۆمەڵەیە و لە ڕێگەی تێگەیشتن لە سیستەمەوە هەست پێ دەکرێت، بە شێوەیەک کە هەر جۆرە گۆڕانکارییەک لە توخمێکدا دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە توخمەکانی دیکەدا.
ئێستا دەبێت لە خۆمان بپرسین کە کۆمەڵناسیی زمان لەم چوارچێوەیەدا لە کوێ دانراوە؟ پێداچوونەوەیەک بە ڕا و بۆچوونی پێشەنگەکانی کۆمەڵناسیی زمان، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە تێڕوانینی هەندێکیان لە زمانەوانیی ئه‌ركگه‌رایی یان فەلسەفەی هیگڵیدایە و هەندێکی دیکەشیان لە قوتابخانەی فەلسەفیه‌كانی وه‌ك، زمانەوانی پێکهاتەیی، یان سۆسۆریانە.
هایمز پێیوایە کە گریمانەی زمان دەبێ لەسەر لایەنی ئه‌ركگه‌رایی بێت بە شێوەیەک کە فۆرم و ئه‌رك لەسەر بنەمای پەیوەندی یەکگرتوو دامەزراو بێت. له بواری کۆمەڵناسیی زماندا، پابەندی بە بنەماکانی زمانەوانی فەرمی نیشان دەدات. بێگومان ئەو پێی وایە کە ئێمە دەبێ لایەنی کۆمەڵایەتیی زمان هێنده‌ی ئەوەی کە لایەنی فۆرماڵی بە بایەخی دەزانین، بە گرنگ بزانین. بە پێی میتۆد و بۆچوونەکانی لێباو کە زۆرتر لەسەر بنەمای بیرۆکە و بۆچوونە بنیادگەراییەکانی فێردیناند دی سۆسیۆر دامەزراون، پێویستە فۆرم و ئه‌رك بە سەربەخۆ لە یەکتر هەژمار بکرێن، هەرچەندە ئەم دووانە ڕێژەی پەیوەندییەکی بەرزیان هەیە. سیستەمی زمانەوانی و سیستەمی کۆمەڵایەتی ناوکی جیاوازن، هەردووکیان لەژێر سەردێڕی لاوەکی بەکارهێنانی زماندا دانراون. بۆیه دواجار ده‌توانین بڵێین کۆمەڵناسیی زمان ڕۆژ لە دوای ڕۆژ دەبێتە بوارەکانی تیۆری یەکگرتووتر و دەوڵەمەندتر. ئێستا زمانناسان دوای چەند ساڵ لە خوێندنی زمان تەنها لە فۆرمی فەرمیی خۆیدا، وردە وردە توێژینه‌وه‌كانیان لەسەر لایەنە پەیوەندیی و کاراییەکانی زمان چڕکردۆتەوە و بەدواداچوونیان بۆ ڕۆڵی زمان لە ئەرکە کۆمەڵایەتییەکانیدا کردووە.