هونەری هاوچەرخ و ئەرکەکانی ڕەخنەگری لێکدەرەوە

نورەدین جاف

بۆ تێگەیشتن لە مەبەستداریی ناڕاستەوخۆی هونەری هاوچەرخ. خوێندنەوەی ڕەخنەیی بە هەوڵێکی ئەلفوبێیی، کە ناسراوە یان لەسەر ئاستی تەکنیکی-شیکاریی وەسفکەر یان لەسەر ئاستی فۆرماڵی-بۆیاخ، لە مانادا کون ماوەتەوە و ئەنتیکاریزمی عەقیدەکەش نموونەی سەندەل لەگەڵ سەندەل پەیڕەو دەکات، و دەیکات یارمەتی وەرگر نەدەن بۆ شیکردنەوەی کۆدی هونەری هاوچەرخ. پشت بە زەمینە ناسکەکەی وەسفی فەرمی دەبەستێت لە ڕەهەندی شیکارییەکەیدا، خاڵی لە ناوەڕۆکی جوانیناسی و دوور لە بەردی بناغەی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی کە ڕۆح و جەوهەری هونەر دادەمەزرێنێت، کە لێکدانەوەیە. بە واتایەکی تر خوێندنەوەیەکی ڕەخنەگرانەیە کە لە چوارچێوەی سیستەمێکی بازنەیی داخراودا داڕێژراوە کە ڕەتیدەکاتەوە کراوە بێت بەرامبەر بەو زانست و زانستانەی کە لە فەلسەفەوە سەرچاوە دەگرن، وەک زانستە مرۆییەکان، زانستە کۆمەڵایەتییەکان، مەعریفیەکان و دەمارەکان.. بە تایبەت ئەگەر سەیری بکەین لە گۆڕانکارییە جۆراوجۆرەکانی ئێستا کە ئەم زانستانە شاهیدی بوون، و لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ هونەری هاوچەرخدا بە تایبەتی.
لە لێکدانەوەی فراوانکراودا، ڕەخنەگری هونەر دەبێت کیتێکی زانیاری هەبێت کە بتوانێت بەشداری بکات لە گواستنەوە لە مانا ئاماژەپێکراوەکەی بەرهەمە هونەرییەکانەوە بۆ مانای لێکدانەوە یان ڕاستی هاوشێوە، کە بە کراوەیی بۆ بوار و بوارە زانستییە تایبەتمەندەکان لەناو تاقیگەی ڕەخنەگرانەدا وەرگیراوە کە تێیدا کاردەکات. یەکێک لە ئامانجەکانی لێکدانەوە لە بواری جوانیناسی بینراودا ئەوەیە کە بەشدارە لە بەرزکردنەوەی سەختییەکانی تێگەیشتنی جوانیناسی لە بەرهەمە هونەرییەکان، بە ناساندنی ڕەهەندی نوێ کە دەمانباتە ئاستێکی فراوانتر کە خزمەت بە ئامانجی پێشوازیکردن دەکات روەها پاڵنانی پێبدات بۆ ئەوەی بیخاتە شوێنی گونجاوی خۆی بۆ گەیشتن بە ئامانجە پەیوەندییەکەی، کە ئامانجی دروستکردنی گفتوگۆیە لە نێوان کارە هونەرییەکە و چۆنیەتی پەیوەندیکردن لەگەڵیدا.
لە ژێر ڕۆشنایی ئەم پێشەکییەدا دەتوانرێت ئەم کێشەیەی خوارەوە ئاسان بکرێت:
چۆن کارێکی هونەری لێکبدەینەوە؟ ڕەخنەگر دەتوانێت چ هەوڵێک لە پرۆسەی لێکدانەوەدا پەیڕەو بکات؟
بە پێی تێڕوانینی ڕەخنەیی ئێمە، پرۆسەی لێکدانەوەی بەرهەمە هونەریەکان پێویستی بە سێ ئاستی یەکگرتوو هەیە کە ئامانجیان خستنەڕووی ئاسۆیەکی جوانیناسییە بۆ تێگەیشتن و لێکدانەوە و پەیوەندیکردن. لەو شوێنەی کە پەیوەندی خودی جوانیناسی کە هونەری پێکدەهێنێت بە وەرگرەوە، جا تاکێک بێت یان گرووپێک، بەدەست دێت و بە وەبیرهێنانەوەی سوژەی هونەری. ڕۆڵی ڕەخنەگری لێکدەرەوە بە تێگەیشتن و شیکردنەوەی ئەم پەیوەندییە و چاودێریکردنی ڕەهەندەکانی و دەرکەوتە جۆراوجۆرەکانی کە لە کارە هونەرییەکاندا بوونیان هەیە، دیاری دەکرێت.
1- تێگەیشتنی جوانیناسی:
تێگەیشتنی جوانیناسی یەکەم نیشاندەری ئاماژەیە بۆ تێگەیشتن لە سروشت و جەوهەری کارە هونەرییەکە، بە دانانی لە چوارچێوەی جوانکارییەکەیدا بە سەیرکردنی ئەو مادەیەی کە کاری لەسەر دەکرێت، لە ڕووی فۆرم و ناوەڕۆک و ڕەهەندە بنەڕەتییەکانی پشت بیرۆکەی کارەکە. مەبەست لە کۆنتێکستی جوانیناسی ئەوەیە کە وەرگر لە بیرۆکەی کارە هونەرییە تەواوکراوەکە نزیک بکاتەوە بە پێناسەکردنی و دیاریکردنی جۆر و تایبەتمەندییەکانی، کە ڕەنگە پەرشوبڵاو دەرکەون، بەڵام ڕەخنەگر لە چوارچێوەی تارێکدا کۆیان دەکاتەوە کە هونەری ڕێکدەخات تێڕوانینێک کە هونەرمەند لەناو زنجیرە هونەرە هاوچەرخەکاندا خۆی گرتووەتە ئەستۆ. ئەو دەربڕینەی لەوان هەڵبژارد کە لەگەڵ تێڕوانینەکەیدا دەگونجێت، و لە یەکتربڕینی ڕەوت و ڕەوتە کە هەمان ئامانجیان هەیە.
2- لێکدانەوەی جوانیناسی: .
دەتوانرێت کاتێک پەیڕەو بکرێت کە ڕەخنەگر ئاستەکانی ئەو پرس و تەوەرانە ئاشکرا دەکات کە کارە هونەرییەکە لەسەری بنیات نراوە بە ئاماژەدان بە شێوازی هونەرمەند. ڕەخنەگر ئەم شێوازە لەناو یەکێک لە ڕەوتی هونەری هاوچەرخدا لێکدەداتەوە – لەگەڵ ئەگەری تێکەڵکردن یان تێکەڵکردنی زیاتر لە ڕەوتی یەک – هەروەها ورووژاندنی سەریەککەوتنی ڕەوتی ناو هەمان کار/دەستکەوت. بۆ نموونە ئینستێلاسیۆنەکان پێویستیان بە چەندین شێوازی بنیاتنانی جوانکاری بینراوی بابەتەکە هەیە: فەزای فەزایی و واتاکانی، بەرگەکان و ئەندازەییەکانیان، سێبەر و ڕووناکی، چەمکەکان، ئەو پرسە ناڕاستەوخۆیەی کە پێویستە وەرگر بەدوایدا بگەڕێت، شێوازی پێشکەشکردن و.. ڕەهەندە ئەندازەییەکانی ڕوانگە، مەیدانی هەستکردن، کۆ و بەشە، کات، دیجیتاڵکردنی وێنە و ڕەهەندە مەجازییەکانی، ئاستە واتاییەکانی قۆناغەکانی کارەکە: سەرەتا، ناوەڕاست، کۆتایی.. ئەمەیە هەروەها دۆخی هونەری نمایش، ئارت دی لا نمایش، کە پەیوەستە بە کرداری ڕاستەوخۆی کارە هونەرییەکە لە کاتی ئامادەبوونی وەرگرەکەدا کە خۆی بابەتی جوانکاری دەدۆزێتەوە و بەدوایدا دەگەڕێت. ئەرکی ڕەخنەگر لێرەدا بەڵگەنامەکردنی نمایشی هونەرییە بە لێکدانەوەیەکی هەمەلایەنە لە کۆتایی پێشکەشکردنەکەدا. لێکدانەوەیەکە کە تێیدا لەسەر بنەمای چەندین دیسیپلین و زانیارییە کە یارمەتی دەدا لە چاودێریکردنی بارە دەروونی و دەروونی و پەیوەندی و سۆزدارییەکان.. لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی و لە دڵی ژیانی ڕۆژانەدا بە کارلێک و کاریگەرییە جۆراوجۆرەکانییەوە لەسەر خودی کێشەدار لە پەیوەندییەکەی لەگەڵ ئەوانی تردا