مرۆڤی ئابووری
دانا شوانی
مرۆڤی ئابووری زۆرترین سوودی ماددی کەسییە، بۆ ئەو کەسانە بەکاردەهێنرێت کە عەقڵانیيەتیان لە لایەنە ئامرازییەکانیدا هەیە. لەم جۆرە هەڵوێستەدا، بەپێی ئارەزووی تەواو و زانیاری تەواو و توانای حیسابکردن بەبێ هەڵە، مرۆڤ ڕەفتارێک هەڵدەبژێرێت کە بە شێوەیەکی باشتر ئارەزووەکانی تێر بکات و عەقڵانییەت باشترین ئامرازە بۆ گەیشتن بەو ئامانجە. لەم ڕوانگەیەوە پاڵنەرەکانی مرۆڤ بەندە بە پاڵنەرە داراییەکانەوە. بەڵام ئەم تیۆرییە لە ساڵانی چلەکاندا لە هەمان کاتدا لەگەڵ پەرەسەندنی زانستی ڕەفتاردا تێکچووە. چوونکە پاڵنەرە گرنگەکان لە پاڵنەرە داراییەکان لەبەرچاو گیرا. هەروەها هەندێک چەمکی مرۆڤی ئابووری بە زۆرترین سوودمەندبوون سەبارەت بە کۆمەڵێک سنووردارکردن دەزانن؛ کە دیارترین داهاتە. بە بڕوای ئەوان عەقڵانییەتی مرۆڤی ئابووری کاتێک بەدی دێت کە بەدوای ئەم ئامانجە (زۆرترین سوودمەندبوون)دا دەگەڕێت؛ تەنانەت ئەگەر بەربەستی وەک زانیاری ناتەواو هەبێت.
ڕەوتی مێژوویی کێشانی مۆدێلی “مرۆڤی ئابووری” پێویستە لە پەرەسەندنی بیرۆکە ئابوورییەکانی سەدەی ١٨دا بگەڕێت. لە سەدەی پازدەهەمەوە تا ناوەڕاستی سەدەی 18، بازرگانەکان سیاسەتی زیادکردنی سامانیان لەڕێگەی دەستوەردانی زیاتری حکومەت لە ئابووریدا بە تاکە ئامانجی ئابووری دەزانی، هەروەها جەختیان لەوە دەکردەوە کە مرۆڤەکان لەسەر ئاستی بچووک پێویستە بەدوای سامانی زیاتردا بگەڕێن، هەروەها لەسەر ئاستی ماکرۆ ، پێویستە حکوومەت هاوسەنگی بازرگانی ئەرێنی لە بەرزترین ئاستدا دابین بکات.
لەنیوەی دووەمی سەدەی هه ژدەهەمەوە جیهانبینی فیزیۆکراتەکان یان “هێزی سرووشت” زاڵ بوو بەسەر جیهاندا. ئەوان پێیانوابوو کە هاوسەنگییەک لە کۆمەڵگا مرۆییەکاندا هەیە، کە لە “سیستەمی سرووشتی”ەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆیە باشترە ئیدارەی کاروبارەکان بۆ خۆیان جێبهێڵن و تا دەتوانن حکومەت لە هەر جۆرە دەستوەردانێک بێبەش بکەن.
هەروەها بەدەستهێنانی زۆرترین قازانج لە ڕێگەی کەمکردنەوەی خەرجییەکانەوە بە سنووری کامڵبوونی میتۆدی ئابووری دادەنرێت و بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی خەڵک پەیوەستە بە بەدیهێنانی ئازادییەوە؛ کە تێیدا ئارەزووی قازانجی ماددی وەک تاکە پاڵنەرێکی بەردەوامی مرۆڤەکان بەرەو باشترین دۆخی غمومکین دەناسێنرێت.
بۆیە پرەنسیپی چێژگەرایی کە بناغەی قوتابخانەی کلاسیکە، لە پێشکەشکردنی مۆدێلی مرۆڤی ئابووریدا بە پێی مۆدێلی “سیستەمی سروشتی”ی فیسۆکراتەکان دەردەکەوێت. ئادەم سمیس (١٧٢٣-١٧٩٠)، دامەزرێنەری قوتابخانەی کلاسیک، لە چوارچێوەی ڕەوتی سرووشتی چالاکییە ئابوورییەکاندا، ئیلهامێکی لە فەلسەفەی فیزیۆکراتەکان و بەتایبەتی ڕەسەنایەتی دکتۆر کێن (١٦٩٤-١٧٧٤) وەرگرتووە ، و دوای باوەڕبوون بە ئابووری ئازاد، بزوێنەری سەرەکی چالاکیی ئابووری مرۆڤ بە تەنها بەرژەوەندی خۆپەرست دەزانێت، و گەڕان بەدوای تاکەکان بۆ بەرژەوەندی خۆی ئۆتۆماتیکی دەبێت بەپێی زیادبوونی سامانی نیشتمانی، کە پێویستی بە دەستێوەردانی حکوومەت نییه.
تایبەتمەندی بنەڕەتی ئەم هەڵوێستە ئەوەیە کە کاتێک مرۆڤ بە شێوەیەکی سرووشتی بە هەوڵی کەمتر بەدوای چێژوەرگرتنێکی زیاتردا دەگەڕێت، لۆژیکی حیساباتی عەقڵانی ئەوەیە کە زۆرترین ڕەزامەندی بە عەقڵی مرۆڤ بە کەمترین تێچوون دابین بکات. لەم ئارگومێنتەدا گریمانە بنەڕەتییەکەی نیوکلاسیکیستەکان کە بەرژەوەندی ماددی کەسی تاکە بزوێنەر و پاڵنەرە بۆ چالاکییەکانی مرۆڤ شاراوەتەوە. بێگومان جەخت لەسەر چەمکێکی دەروونی دەکەنەوە کە پێی دەوترێت “بەرژەوەندی کۆتایی”، کە بە توندی جەخت لەسەر به‌رژه‌وه‌ندخوازی و خۆپەرستی مرۆڤ دەکاتەوە.
تایبەتمەندییەکانی مرۆڤی ئابووری بریتین لە:
4.1 – بەرژەوەندی کەسی
ڕەچاوکردنی “بەرژەوەندی كه‌سیی” لە ڕوونکردنەوەی ڕەفتاردا، لە سەردەمی سۆکراتەوە جێگەی سەرنج بووە. ئەم تایبەتمەندییەی مرۆڤی ئابووری پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ “تاکگەرایی” هەیە. ئادەم سمیس پێی وایە، بە سوود وەرگرتن لە سوودی کەسی، هەر کەسێک ئاڵوگۆڕ و دابەشکردنی کاری کۆمەڵایەتی فراوانتر دەکات و سوود بە کەسانی دیکە دەگەیەنێت؛ بەجۆرێک کە ئازادی تاک و گەڕان بە دوای ئامانج و بەرژەوەندی کەسی سەرەنجام دەبێتە هئۆی یەکخستنی بەرژەوەندی تاک و بەرژەوەندیی هەموو کۆمەڵگا لە ڕێگەی سیستەمی بازاڕی سرووشتییەوە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی. ئەو پێیوابوو کە لە بازاڕدا وەک “دەستێکی نەبینراو” مامەڵە دەکات و چەمکە خۆپەرستەکان ئاراستە دەکات بە ئاراستەی هەماهەنگی چالاکییەکان کە لەگه‌ڵ یەکتردا دەگونجێن و تەواوکەری یەکترن و بە باشترین شێوە خۆشگوزەرانی هەموو کۆمەڵگا بەرەوپێش دەبات.
ئابووری.
- بەختەوەری: بەو پێیەی هەموو مرۆڤەکان بە غەریزە چێژیان خۆشدەوێت و بەدوای چاکەدا دەگەڕێن و ڕقیان لە ئازارە و خۆیان لە خراپە بەدوور دەگرن، ئەم پرسیارە بنەڕەتییە داوای وەڵام دەکات. چی باش و خراپ و خۆشی (چێژ و ناخۆشی) دەخوێنێتەوە؟ بێنتام چێژی وەک تاکە چاکە و ئازاری وەک تاکە خراپە ڕاگەیاند. دەڵێت “سرووشت مرۆڤی خستۆتە ژێر دەسەڵاتی دوو خوداوەندی بەهێزەوە: چێژ و ئازار…؛ ئەوان فەرمانڕەوایی هەموو کردار و قسە و بیرکردنەوەکانمان دەکەن”. جگە لەوەش، جۆن ستوارت میل (١٨٧٣-١٨٠٦)، فەیلەسوف و ئابووریناسە بەناوبانگەکەی سیستەمی سەرمایەداری، دەڵێت “چێژ تاکە شتێکی خوازراوە”. ئەوان “بەختەوەری” و “چێژ”یان بە هاوواتا دەزانی. ئەم لێکدانەوەیە بۆ بەختەوەری و چێژ لەلایەن بنتام و هاوکارەکانیەوە لە ڕاستیدا جۆرێکە لە زیندووکردنەوەی بیرکردنەوە ئەخلاقیەکانی ئیپیکۆرس. ئیپیکۆرۆس (٢٧٠-٣٤١ پ.ز) تیۆری ئەخلاقی خۆی لەسەر بنەمای چێژی ماددی بەم شێوەیە دەربڕیوە: “ئێمە پێمان وایە چێژ سەرەتا و کۆتایی بەختەوەرییە؛ چوونکە ئێمە ئەمە بە چاکەی یەکەم دەزانین. ئەوە شتێکی سرووشتییە بۆ ئێمە و دووانەکەمان و هەر بەم بیرۆکەیەشە کە هەموو هەڵبژاردنێک دەکەین”.
چێژبەخشی بێنتام زۆرترین کاریگەری لەسەر تیۆری مۆدێلی مرۆڤی ئابووری هەبووە. لەم ڕوانگەیەوە مرۆڤی بەختەوەر ئەو کەسەیە کە زۆرترین سوودی ماددی بەدەست دەهێنێت. ئەگەر کەسێک بەربەستێک لە ڕێگەی زۆرترین سوودی ماددی مرۆڤ یان چۆنیەتی بەکارهێنانیان دروست بکات، ئەوە کارێکی بێ ئەخلاقییە و لە ڕاستیدا بەربەستێکە لەبەردەم بەختەوەری مرۆڤدا. بۆیە لە بواری ئابووریدا مرۆڤ ئازادی ڕەهای هەیە و خاوەنی ڕەهای موڵک و ماڵی خۆیەتی. - عەقڵانییەتی ئامرازی
یەکێک لە ئەرکەکانی عەقڵی پراکتیکی، عەقڵانییەتی ئامرازییە؛ کە تێیدا، عەقڵ هەوڵدەدات باشترین ڕێگا بۆ گەیشتن بە بەرزترین ئاستی ئامانجەکە دیاری بکات. عەقڵانییەتی خوازراو لە مرۆڤی ئابووریدا، بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا و بەرنامەکانە بۆ پەرەپێدانی پیشەسازی و کەمکردنەوەی تێچوون و زیادکردنی کوالیتی. لە ڕاستیدا ئابووریناسان عەقڵانییەت بەو مانایە دەزانن کە مرۆڤ هەوڵدەدات زۆرترین سوود لە بەرژەوەندییە سنووردارەکانی وەربگرێت. بۆیە لە ڕەفتاری ئابوری مرۆڤدا، تاکە ڕەفتاری عەقڵانی ئەوەیە کە زۆرترین سوودی ماددی وەربگرێت و عەقڵی مرۆڤیش باشترین ئامرازە بۆ خزمەتکردنی ئەم مەبەستە.
بۆیە نابێت هیچ شتێک لە ڕێگای گەیشتن بە مرۆڤ بەم بەختەوەرییە بوەستێت و مرۆڤەکان ئازاد بن لە بەکارهێنانی ئامرازەکانی عەقڵ بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین سوودی ماددی. بەم شێوەیە ئەوەی بەدەستی دەهێنن تەنها هی خۆیانە و تەنها ئەوان دەتوانن بە هەر شێوەیەک کە بیانەوێت سوودی لێ وەربگرن بۆ ئەوەی زۆرترین چێژیان بەدەست بهێنن.
5- ڕەخنەگرتن لە ڕێبازی ئابووری مرۆڤ
مۆدێلی مرۆڤی ئابووری، بە هۆی ئیمتیازەکانی وەک چێژبەخشی و هتد، توانی زاڵ بێت بەسەر جیهانی سرووشت و بیری ڕۆژئاوایی؛ بەڵام ئەم مۆدێلە کۆمەڵێک کەموکوڕی هەبوو کە هەندێک لە تەحەددیاتەکانی بە بۆچوونی وردی بیرمەندانی ڕۆژئاوا دەرکەوت.
5.1 – یەکسانیخوازی ساختە
یەکسانیخوازی لە مۆدێلی مرۆڤی ئابووریدا بە پێی تێگەیشتنی جێرمی بێنتام (١٨٣٢-١٧٤٨) لە ڕەسەنایەتی چێژ پێشنیار کرا؛ کە هەموو مرۆڤەکان لەم سروشتەدا یەکسان و هاوبەشن، کە هەموویان بەدواداچوون بۆ چێژ و بەرژەوەندی خۆیانن. فرانسوا نۆئێل بامۆف (فارانسوا نۆئێل بامۆف: ١٧٦٠-١٧٩٧) ئەم تێڕوانینە ڕەتدەکاتەوە و بەشێوەیەکی تر یەکسانی ڕوون دەکاتەوە و دەڵێت: سرووشت مافێکی یەکسان و یەکسانی بۆ هەموو مرۆڤێک دامەزراندووە بۆ بەکارهێنان و سوودوەرگرتن لە هەموو کاڵاکان. بۆیە لەم ڕوانگەیەوە مرۆڤەکان بە پێچەوانەی مۆدێلی مرۆڤی ئابووری کە تەنها لە پرەنسیپی سوودگەراییدا یەکسان بوون، لە بڕی ئەو قازانجەشدا یەکسانن کە هەر مرۆڤێک لە کاڵاکان سوودی لێ وەردەگرێت.
5.2 – بەرهەمهێنانی بێسنوور
مرۆڤی ئابووری بە شێوەیەک پێناسە دەکرێت کە کەسەکە بەرهەمی بێ سنووری دەوێت. دیاریکردنی ئەم جۆرە ڕەفتارانە هەندێک جار دەبێتە هۆی ئەوەی بڕی دابینکردن لە بڕی داواکاری زیاتر بێت و جۆرێک لە زیادەی کاڵا و ناهاوسەنگی. دەرئەنجامی پرۆسەیەکی لەو شێوەیە لە ڕوانگەی لیۆنار سیمۆن دی سیسمندییەوە بێکاری بەکۆمەڵ سه‌رهه‌ڵده‌دات.
5.3 – بێباکی بەرامبەر بە کەسانی تر
ڕۆبێرت ئۆین (١٨٥٨-١٧٧١) لە ئاراستەیەکی ترەوە موناقەشەی مۆدێلی مرۆڤی ئابووری دەکات. بە پشتبەستن بە چەمکەکانی قوتابخانەی چێژبەخش، پێی وایە ئامانجی هەموو ڕەفتارەکانی مرۆڤ بەدەستهێنانی بەختەوەرییە، کە بە زاڵبوون بەسەر کردەی خۆپەرست و خۆپەرستانەدا بەدەست دێت. لە لایەکی تریشەوە پێیوایە ئازادیی مرۆڤ لە ژێر کاریگەریی فاکتەرە کۆمەڵایەتی و ژینگەییەکانیدا بە جۆرێکە کە ئەگەری بێبەشکردنی هەڵبژاردن لە لایەن ئەو هۆکارانەوە هەیە.
5.4 – کێبڕکێی بێ ئەنجام
سەینت سیمۆن هێرشی کردە سەر میکانیزمی کێبڕکێ و وەک هۆکاری لەناوچوونی ئۆتۆماتیکی و ناوخۆیی سیستەمی سەرمایەداری ناساند. پێشنیارەکەی بریتییە لە نەهێشتنی خاوەندارێتی تایبەت و گۆڕینی تەعاونەکان لەبری چالاکییە ئاساییەکانی بازاڕ. بە وتەی ئەوان، موڵکی تایبەت کرێکاران دەقۆزێتەوە و بە ئامرازێکی نادادپەروەرانە دادەنرێت.
5.5 – ئیستغلالکردنی هێزی کار
مارکس لە تیۆری زێده‌بەهای خۆیدا، خاوەندارێتی تایبەت و زۆرترین قازانج بە هۆکاری ئیستغلالکردنی کار دەزانێت و پێیوایە مرۆڤ تەنیا ئەوەندەی پشکی خۆی لە فاکتەرەکانی بەرهەمهێنانى پێدەدرێت و خاوەنکار گرنگی بە بەها نادات. ئەم جۆرە بەها زیادانە کە لە ڕێگەی کەڵەکەکردنی سەرمایەوە دروست دەکرێن قەبارە و بڕی خاوەندارێتی خاوەنکار زیاد دەکەن و بەردەوامبوونی ئەم پرۆسەیەش دەبێتە هۆی پێشکەوتنی تەکنیکی و ڕزگارکردنی هێزی کار.
5.6 – ناتەبایی نێوان بەرژەوەندی تاک و کۆمەڵگا
لەسەر بنەمای تاکگه‌رایی، ڕاستییە هەبووەکان، تاکەکانن، کۆمەڵگەش گریمانەیەکی خەیاڵییە و لە حاڵەتی ناکۆکی لە نێوان بەرژەوەندی تاک و کۆمەڵگادا، تاک لە پێش هەموو شتێکەوەیە. ئێستا ئەم پرسیارە دێتە ئاراوە، ئەگەر کۆمەڵگا کۆی ژمارەیی خەڵکەکەی بێت، ئەوا مانای ململانێی نێوان بەرژەوەندی تاک و کۆمەڵگا چی دەبێت؟ چوونکە لەم حاڵەتەدا مرۆڤ تەنیا دەتوانێ باس لە ململانێی تاک لەگەڵ کەسانی دیکە بکات و بەو هۆیەوە پرەنسیپی ئەولەوییەتی بەرژەوەندییەکان مانای نابێت. پرسیاری گرنگتر ئەوەیە کە پاساو چییە بۆ دانانی بەرژەوەندی کەسێک لە پێش بەرژەوەندی کەسانی ترەوە؟
بە بۆچوونی ئەم بیرمەندانە و هەندێکی تر، بە پێی ئەم تایبەتمەندیانە، مرۆڤی ئابووری ناتوانێت مرۆڤی ڕاستەقینە بناسێت، چوسونکە ئەم ڕێبازە ئەو مرۆڤە دەستکردە نیشان دەدات کە تەنها گرنگی بە نزمترین پاڵنەرەکانی مرۆڤ دەدات و هەوڵدەدات بەرژەوەندییە باڵاکانی مرۆڤ پشتگوێ بخات. هەر لەبەر ئەم هۆکارە، تامسۆن (Tamson) بەم شێوەیە وەسفی دەکات: ئەو ئامێرێکی تەماحکارە و تەنها پاڵنەرێکی خۆپەرستانەیە. وەک ئەوە وایە نیوەی باشتری سیفەتە باڵاکانی مرۆڤایەتی په‌راوێز خستووه و پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە ماونەتەوە وەک کۆی واقیع دابنرێن.