د. سامان شاڵی
زۆر کەس پرسیار دەکەن کە بۆچی پارەی عێراقی لە فرۆشتنی نەوت لە بانکی ناوەندی فیدراڵی ئەمریکا دادەنرێت و بۆچی کۆنترۆڵی دەکەن. کۆنترۆڵی بانکی ناوەندی ئەمریکا بەسەر پارەی عێراقدا بووە هۆی ئەوەی سەروەری سیاسی و ئابووری لەدەست بدات. ئەم فەرمانە جێبەجێکردنە کارنامەی حکوومەتی عێراق بۆ گەشەسەندنی ئابووری پەک دەخات.
دوای یەکەم جەنگی کەنداو لە ساڵی 1990 و دەستێوەردانی عێراق لە کوێت، چەند کۆمپانیایەکی نێودەوڵەتی سکاڵایان دژی حکوومەتی عێراق تۆمارکرد و داوای زیان گەیاندنیان کرد لە ئەنجامی جەنگەکە لە دادگای نێودەوڵەتیدا. بەهەرحاڵ، حکوومەتی عێراق نەچوو بۆ ئەو دادگایانە، بۆیە دادگای نێودەوڵەتی دوا بڕیاری دژی حکوومەتی عێراقی دا. ئەم زیانانە ملیارەها دۆلار بە سوودوه لە ماوەی ٢١ ساڵی ڕابردوودا کۆدەکەنەوە. پاره پێدانی ئه و کۆمپانیایانه کاتێکی زۆری ده وێت بۆ ئه وه ی حکوومەتی عێراق ئەو پابەندانه بداتەوه.
نەوت بۆ خۆراک: بڕیاری 986: لە 14ی نیسانی 1995، بە کارکردن بەپێی بەشی حەوتەمی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەنجوومەنی ئاسایش بڕیارنامەی 986ی پەسەند کرد، کە پرۆگرامی “نەوت بۆ خۆراکی”ی دامەزراند، ئەمەش دەرفەتێکی دیکەی بۆ عێراق ڕەخساند بۆ فرۆشتنی نەوت بۆ دارایی کڕینی کاڵای مرۆیی، و چالاکییە جۆراوجۆرەکانی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە عێراق. ئەم بەرنامەیە، وەک لە ئەنجوومەنی ئاسایش دامەزراندووە، مەبەست لێی ئەوەیە کە “رێکارێکی کاتی بێت بۆ دابینکردنی پێداویستییە مرۆییەکانی گەلی عێراق، تاوەکو جێبەجێکردنی بڕیارە پەیوەندیدارەکانی ئەنجوومەنی ئاسایش لەلایەن عێراقەوە، لەوانەش بڕیارنامەی 687 (1991)ی 3″. نیسانی 1991”. ئەم بەرنامەیە تا ساڵی 2003 بەردەوامە.
لە ساڵی 1977دا سەرۆکی ئەمریکا دەسەڵاتی تەواوی پێدرا بۆ بەرگریکردن و پاراستنی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا. لەسەر بنەمای ئەم دەسەڵاتە، سەرۆک جۆرج بوش لە 22ی ئایاری 2003 فەرمانی جێبەجێکردنی 13303ی دەرکرد، کە سندوقی گەشەپێدان بۆ عێراق و ئەو موڵک و ماڵی دیکە دەپارێزێت کە عێراق گرنگی پێدەدات. ئەم پارانە ئێستا بە تەواوی پارێزراون لە فەرمانی دادگا نێودەوڵەتییەکان وەک سندوقەکانی ئەمریکا بەهۆی فەرمانی جێبەجێکردن 13303. ئەم فەرمانە جێبەجێکردنە ئامانجی دڵنیابوونە لە سەقامگیری و ئاوەدانکردنەوەی عێراق لە دوای لەشکرکێشی لەڕێگەی پاراستنی ئەم پارە و موڵکانە لە وابەستەبوون و داواکارییە یاساییەکان.
لە فەرمانەکەدا هاتووە کە هەر دەستبەسەرداگرتنێک، بڕیارێک، فەرمانێک، یان ڕێوشوێنێکی دیکەی دادوەری لە دژی سندوقی گەشەپێدان بۆ عێراق یان نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانی عێراق و داهات و پابەندبوونەکانی پەیوەست بە فرۆشتن یان بەبازاڕکردنیان پووچەڵ دەبێتەوە. فەرمانی جێبەجێکردن هەموو هاووڵاتیانی ئەمریکی و دانیشتوانی ئەمریکا و هەر لایەنێک کە بەپێی یاساکانی ئەمریکا ڕێکخراوە، سکاڵای یاسایی لەسەر سندوقەکانی عێراق قەدەغە دەکات. بەپێی یاسای فریاگوزاری نیشتمانی ئەمریکا، نوێنەکردنەوەی فەرمانی جێبەجێکردن لە ماوەی 90 ڕۆژدا لە بەرواری پێشووی نوێکردنەوە بەو مانایەیە کە فەرمانی جێبەجێکردنەکە پووچەڵ دەبێتەوە.
لە ساڵی 2010دا، سندوقی گەشەپێدان بۆ عێراق بەهۆی بڕیارێکی نێودەوڵەتییەوە هەڵوەشایەوە؛ بۆیە حوکمەکانی ئەم کۆمپانیایانە لەسەر عێراق بوو بە کاتی پارەدان. ئەمریکا بەڕاستی ئەکاونتێکی نوێی بۆ بانکی ناوەندی عێراق لە بانکی فیدراڵی ئەمریکا کردەوە بۆ ئەوەی هەموو داهاتی نەوت بخاتە ناو ئەم ئەژمارەوە. ئەم هەنگاوە پارەی عێراقی لە حوکمی ئەو کۆمپانیایانە پاراست. بەو پێیەی ئەمریکییەکان سەرپەرشتییان بەسەر عێراقدا هەیە، فەرمانی جێبەجێکردن باری نائاسایی نیشتمانیش بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ مەترسییەکانی سەر ئاوەدانکردنەوەی ئاشتیانەی عێراق ڕادەگەیەنێت. گریمان ئەم فەرمانە جێبەجێکردنە لە ماوەی 90 ڕۆژ نوێ نەکرێتەوە. لەو حاڵەتەدا بە نادروست دادەنرێت، کۆمپانیاکان مافی هەموو باج و هاوپێچەکانیان دەبێت. بۆیە سەرۆکەکانی ئەمریکا لەو کاتەوە ساڵانە نوێیان دەکەنەوە و دواهەمینیان مانگی ئایاری 2024 بوو.
لێرەدا هۆکارە سەرەکییەکانی ئەم پاراستنانە دەخەینەڕوو:
١- سەقامگیرکردنی ئابووری عێراق: ئەو فەرمانە بە مەبەستی پاراستنی سەرچاوە ئابوورییەکانی عێراق بوو لە کەمبوونەوە لە ڕێگەی داواکاری یاساییەوە و دڵنیابوون لەوەی کە دەتوانرێت ئەو سەرچاوانە بۆ ئاوەدانکردنەوە و سەقامگیرکردنی عێراق کەڵک وەربگیرێت. ئەو فەرمانە بە گرنگ دادەنرا بۆ بوژانەوە و گەشەسەندنی وڵات لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسێن.
٢- پاڵپشتیکردنی هەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوە: ڕێکخستنەکە گەرەنتی ئەوە دەکات کە یەدەگ و سەرچاوەکانی ئامانجی دووبارە دروستکردنەوەی عێراق و پێداویستییە یارمەتیدەرەکان بە پێدانی پارێزبەندی لە ڕێکارە یاساییەکان بەرگرییان لێدەکرێت. ئەم دڵنیاییە جیاوازی دروست دەکات و دڵنیای دەدات لەوەی کە ئەم سەرچاوانە لە هۆکارەکەیانەوە ئاڕاستە ناکرێنەوە.
٣- ئاسایشی یاسایی و دارایی: پاراستنی سەروەت و سامانی عێراق، ئاسایشی دارایی و یاسایی بۆ ئەو لایەنانەی بەشدارن لە هەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوەدا دابین دەکات. ئەم ئاسایشە یاساییە هاندەری وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی و بەشداریکردنە لە ئاوەدانکردنەوەی عێراق، بەو پێیەی وەبەرهێنەران و بەڵێندەران دەتوانن زیاتر دڵنیابن لەوەی کە داواکاری دەرەکی کار و وەبەرهێنانەکانیان ناخاتە مەترسییەوە.
٤- بەرژەوەندییەکانی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا: سەقامگیری عێراق بە گرنگ دادەنرێت بۆ بەرژەوەندییەکانی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا. ئەم فەرمانە بە پاراستنی سامانی عێراق پاڵپشتی لە ئامانجە بەرفراوانەکان دەکات کە بریتین لە بەرەوپێشبردنی سەقامگیری و ئاشتی و ئاسایش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
٥- پابەندبوون بە ئەرکە نێودەوڵەتییەکان: فەرمانی جێبەجێکردن هاوتەریبە لەگەڵ هەوڵ و بڕیارە نێودەوڵەتییەکان، بەتایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان، بۆ پشتیوانیکردن لە گواستنەوە و بوژانەوەی عێراق. دڵنیای دەدات لەوەی ئەمریکا پابەندە بە بەڵێنە نێودەوڵەتییەکانی بۆ پشتگیریکردنی عێراق لەم قۆناغە گرنگەدا.
٦- گەندەڵی: لە ساڵی 2003ەوە گەندەڵی لە هەموو دامودەزگاکانی عێراقدا بەربڵاو بووە و حوکمڕانی تێکشکاندووە، ڕێگری لە گەشەسەندنی ئابووری کردووە، متمانەی گشتیی بە حکوومەت دابەزاندووە. زۆرجار گەندەڵی ڕێگری لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانی حکوومەت دەکات لە ڕێگەی ڕژاندنی پارە و شێواندنی ئەولەویەتەکان و تێکدانی میکانیزمەکانی لێپرسینەوە. بێتوانایی حکوومەت لە لێپرسینەوە لە گەندەڵکارە بەرچاوەکان گەندەڵی زیاتر دەکات، پاراستنی گەندەڵکاران لەلایەن گەندەڵکارە گەورەکانەوە کاریگەری حکومەت لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی کەمدەکاتەوە. بۆیە ئەم یاسایە بۆ پاراستنی سامانی عێراق لە گەندەڵکاران هەروا بە کاری خۆی دەمێنێتەوە.
٧- ئاستەنگی ئابووری: عێراق ڕووبەڕووی ئاستەنگی ئابووری دەبێتەوە، لەوانە پشتبەستن بە داهاتی نەوت، ڕێژەی بێکاری زۆر، کورتهێنانی ژێرخانی ئابووری. سنووردارکردنی ئابووری دەتوانێت توانای حکوومەت بۆ دابینکردنی بودجە و جێبەجێکردنی بەرنامەکانی بە شێوەیەکی کاریگەر سنووردار بکات. لە کاتێکدا داهاتی نەوت لە چەند ساڵی ڕابردوودا زیادی کردووە، کورتهێنانی نەوت لە زیادبووندایە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ شکستی سیاسەتی دارایی و زیادبوونی گەندەڵی لە دەوڵەتدا. حکوومەت نەیتوانی پلانی هەمەچەشنکردنی ئابووری دابنێت بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی بە داهاتی نەوت و وەبەرهێنان لە کشتوکاڵ و پیشەسازی و گەشتیاریدا؛ ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی هەلی کاری نوێ و کەمکردنەوەی بێکاری.
٨- متمانەدان بە بانکەکان: چاودێری نەکردنی بانکە عێراقییەکان لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە، کە گلەیی لە نەبوونی متمانەیان پێیان دەکەن لەسەر ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتی بەهۆی مامەڵەی گوماناوییان لەگەڵ وڵاتانی قەدەغەکراو و پابەندنەبوونیان بە یاسا نێودەوڵەتییەکانی سپیکردنەوەی پارە. بۆیە دەبینین بانکی فیدراڵی ئەمریکی بەکارهێنانی نەرمەکاڵا و مامەڵەکردنی لەگەڵ ئەو بانکانە لەسەر ئاستی جیهانی بۆ پاراستنی سامانی عێراق قەدەغە کردووە و ئەمەش متمانەی وەبەرهێنەرانی بیانی بە بانکە عێراقییەکان و وەبەرهێنان لە عێراق کەمدەکاتەوە و ئەمەش دەبێتە هۆی دواخستنی بەرنامەی حکوومەت.
فەرمانی جێبەجێکردنی 13303 بۆ پاراستنی سەرچاوە دارایی و ئابوورییەکانی عێراق لە کردەوەی یاسایی داڕێژرابوو کە دەتوانێت ڕێگری لە هەوڵەکانی بووژانەوە و ئاوەدانکردنەوەی وڵاتەکە بکات، بەمەش پشتگیری لە ئامانجە ستراتیژی و مرۆییە فراوانەکانی ئەمریکا دەکات لە ناوچەکەدا.
ئەم فەرمانە جێبەجێکردنە بووەتە کارتێکی فشار لە دەستی واشنتۆن بۆ کۆنترۆڵکردنی پارە و سەروەری عێراق و ئەمەش ئەوەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە بۆچی عێراق ناتوانێت بچێتە سەر دامەزراندنی سیلک کە لەلایەن بەڕێز عادل عەبدولمەهدی واژۆی لەسەر کراوە و لە ئەنجامدا حکوومەتەکەی لە سەردەمێکی ئەمریکیدا ڕووخاند هانی پڕۆژەی نوێی لێڤانت لە نێوان (ئۆردن – میسر – عێراق) دا، کە لەلایەن بەڕێز مستەفا ئەلکادیمی واژۆ کرا، و ئەم پڕۆژەیە سوودی بۆ هاوپەیمانەکانی ئەمریکا دەبێت. ڕێککەوتنی نوێی ڕێگای گەشەپێدان کە لەلایەن محەمەد شیعع ئەلسودانی لە نێوان (ئیمارات – قەتەر – عێراق- تورکیا) واژۆ کراوە بە زیاتر لە 13 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. چاوەڕێی ڕەزامەندی کۆتایی ئەمریکایە بۆ دابینکردنی دارایی پڕۆژەکە لە ئەکاونتی خۆیەوە لە بانکی فیدراڵی ئەمریکا.
بۆ کۆتایی هێنان بە سەرپەرشتیکردنی ئەمەریکا بۆ سامانی عێراق پێویستی بە بڕیارێکی سیاسی بوێرانە هەیە لەلایەن هەموو لایەنە سیاسییەکانی ناو پرۆسەی سیاسییەوە لەڕێگەی ڕێکخستنی خەرجییەکانی عێراق لەسەر هەموو ئاستەکان، هەروەک چۆن کار لەسەر پێدانی قەرزەکانی کوەیت کرد. ئەم قەرزانە دەتوانرێت بدرێت بە ڕێگەدان بە کۆمپانیایەکی یاسایی نێودەوڵەتی بۆ دانوستان لەگەڵ ئەم کۆمپانیایانە بۆ کەمکردنەوەیان و دووبارە دانانی کاتیان تا هەموو قەرزەکان دەدرێت. ئەم ڕێکخستنە ساڵانێکی زۆری دەوێت، دواتر عێراق دەتوانێت لەم هەژموونە دەربچێت و سەروەری دارایی خۆی بە تەواوی بەدەستبهێنێتەوە.
بۆ کۆتایی هێنان بە سەرپەرشتیکردنی ئەمەریکا بۆ سامانی عێراق پێویستی بە بڕیارێکی سیاسی بوێرانە دەبێت لەلایەن هەموو لایەنەکانی پرۆسەی سیاسییەوە بۆ عەقڵانیکردنی خەرجییەکانی عێراق لە هەموو ئاستەکاندا، هەروەک چۆن بۆ گەڕاندنەوەی قەرزی کوێت ئەنجامدرا. ئەم قەرزانە دەتوانرێت بدرێتەوە بە بەکرێگرتنی کۆمپانیاکانی یاسای نێودەوڵەتی بۆ دانوستان لەگەڵ ئەم کۆمپانیایانە و کەمکردنەوە و داڕشتنەوەی قەرزەکان تاوەکو هەموو قەرزەکان دەدرێتەوە. ئەم ڕێککەوتنە ساڵانێکی زۆری دەوێت، دواتر عێراق دەتوانێت لەو هەژموونە ڕزگاری بێت و سەروەری دارایی تەواو بەدەستبهێنێتەوە. کۆتاییهاتنی چاودێریکردنی سندوقەکانی عێراق ڕوونادات، مەگەر حکوومەت دیدێکی تۆکمە و پلانێکی دارایی بۆ کەمکردنەوەی خەرجییەکان و کۆتاییهێنان بە گەندەڵی و گەڕاندنەوەی متمانە بە بانکە عێراقییەکان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا نەبێت.