کوشتنی شەرەف شەرەف نییە

د. سامان شاڵی

کوشتنی شەرەف، کوشتنی ئەندامێکی خێزان، بەزۆری ژنێک، کە وا هەست دەکرێت بێشەرەفی بەسەر خێزانەکەدا هێناوە، پێشێلکارییەکی گەورەی مافەکانی مرۆڤە و ناتوانرێت بە هیچ پێوەرێکی ئەخلاقی و یاسایی پاساو یان بە شەرەف هەژمار بکرێت. چەمکی “شەرەف” لەم چوارچێوەیەدا بە قووڵی کەموکوڕی تێدایە و ڕەگوڕیشەی لە پێکهاتە کۆمەڵایەتییە پیاوسالاری و ستەمکارەکاندا هەیە کە ناوبانگی خێزان لە پێشینەی ماف و ژیانی تاک دادەنێت.

وەستاندنی کوشتنی شەرەف لە هەرێمی کوردستان پێویستی بە ڕێبازێکی فرەلایەنە هەیە کە ڕووبەڕووی لایەنە ڕۆشنبیری و یاسایی و پەروەردەییەکان بێت. لێرەدا چەند ستراتیژییەک دەخەینەڕوو کە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوە و لە کۆتاییدا کوشتنی شەرەف لە ناوچەکەدا وەستاندنی:

چاکسازی یاسایی و جێبەجێکردن

١- بەهێزکردنی یاساکان: جێبەجێکردن و جێبەجێکردنی یاسای توند دژی کوشتنی شەرەف. دڵنیابوون لەوەی کە ئەم یاسایانە بە ڕوونی کوشتنی شەرەف وەک کردەوەیەکی تاوانکاری و سزای توند پێناسە دەکەن.
٢- پاراستنی قوربانیان و شایەتحاڵان: دامەزراندنی بەرنامەی پاراستنی گرنگ بۆ قوربانییەکان و شایەتحاڵەکان کە دێنە پێشەوە بۆ ڕاپۆرتکردنی کوشتنی شەرەف یان هەڕەشەکردن.
٣- باشترکردنی ڕاهێنانی جێبەجێکردنی یاسا: ڕاهێنانی پۆلیس و دەسەڵاتی دادوەری بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ کەیسەکانی کوشتنی شەرەف بە هەستیاری و بەپەلە، دڵنیابوون لەوەی تاوانباران بەبێ لایەنگری دادگایی دەکرێن.
٤- یاسای تاوان: لە زۆربەی سیستمە یاساییەکانی جیهاندا کوشتنی شەرەف بە کوشتن دادەنرێت و بە یاسا سزا دەدرێت.
٥- نەبوونی ڕێکاری یاسایی: کوشتنی شەرەف سیستەمی یاسایی و پرۆسەی دادوەری بەدەر دەکات، مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە لە قوربانییەکە بێبەش دەکات.

گۆڕانی کولتووری و کۆمەڵایەتی
٦- بەشداریکردنی کۆمەڵگا: بەشداریکردنی سەرکردەکانی کۆمەڵگا و کەسایەتییە ئاینییەکان و گەورەکان لە گفتوگۆکاندا سەبارەت بە زیانەکانی کوشتنی شەرەف و گرنگی پاراستنی مافەکانی ژنان.
٧- هەڵمەتی هۆشیاری گشتی: دەستپێکردنی هەڵمەتی هۆشیاری بەرفراوان بە بەکارهێنانی میدیا و قوتابخانە و کۆڕبەندی گشتی بۆ پەروەردەکردنی خەڵک سەبارەت بە دەرئەنجامەکانی کوشتنی شەرەف و پێشخستنی یەکسانی جێندەری.
٨- تۆڕەکانی پشتیوانی: دامەزراندنی تۆڕی پشتیوانی و شوێنی داڵدەدان بۆ ژنانی مەترسیدار، دابینکردنی پەناگەی سەلامەت و دەستڕاگەیشتن بە پشتیوانی یاسایی و دەروونی بۆیان.
٩- بەردەوامکردنی توندوتیژی: قبوڵکردنی کوشتنی شەرەف بە شەرەفمەندانە، سووڕێکی توندوتیژی و ترس لەناو کۆمەڵگاکاندا بەردەوام دەکات.
١٠- وەرینی متمانە: ئەم کردەوانە متمانە لەناو خێزان و کۆمەڵگاکان دەشێوێنن، ژینگەیەکی گومان و سەرکوت پەروەردە دەکەن.

پەروەردە و بەهێزکردن
١١- بەرنامەی پەروەردەیی: جێبەجێکردنی بەرنامەی پەروەردەیی کە یەکسانی جێندەری و ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ لە قوتابخانە و کۆمەڵگاکان بەرەوپێش دەبات.
١٢- بەهێزکردنی ژنان: پاڵپشتیکردنی ئەو دەستپێشخەرییانەی کە ژنان لەڕووی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە بەهێز دەکەن، بۆ دابینکردنی خوێندن و هەلی کار و دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکان.

هاوکاری و داکۆکیکردن

١٣- بەشداریکردنی ڕێکخراوە ناحکومییەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی: بەهێزکردنی ڕۆڵی ڕێکخراوە ناحکومییەکان و گروپەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە داکۆکیکردن لە مافەکانی ژنان و پاڵپشتیکردنی قوربانیانی توندوتیژیی شەرەف.
١٤- هاوکاری نێودەوڵەتی: کارکردن لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و دەزگاکانی مافی مرۆڤ بۆ هاوبەشکردنی باشترین پراکتیزەکان، وەرگرتنی پشتیوانی و فشارخستنە سەر دەسەڵاتە ناوخۆییەکان بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێنی یەکلاکەرەوە.

چاودێری و ڕاپۆرتکردن
١٥- کۆکردنەوە و لێکۆڵینەوەی زانیاری: دانانی سیستەمێک بۆ کۆکردنەوەی زانیاری لەسەر کوشتنی شەرەف و توندوتیژی پەیوەندیدار بۆ باشتر تێگەیشتن لە بازنەی کێشەکە و بەدواداچوونی پێشکەوتنەکان لە بەرەنگاربوونەوەی.
١٦- میکانیزمەکانی لێپرسینەوە: دروستکردنی میکانیزم بۆ لێپرسینەوە لە دەسەڵاتە ناوخۆییەکان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ کەیسەکانی کوشتنی شەرەف، دڵنیابوون لە شەفافیەت و دادپەروەری.

کاریگەری دەروونی
١٧- زەبر و ئازار: کوشتنی شەرەف دەبێتە هۆی زەبر و ئازارێکی بێ ئەندازە نەک تەنها بۆ قوربانی بەڵکو بۆ ئەندامانی تری خێزان و کۆمەڵگەی فراوانتر. بۆیە پێویستمان بە ناوەندەکانی هۆشیاری خێزان هەیە بۆ پەروەردەکردنیان و ڕێگریکردن لە ئەنجامدانی ئەو جۆرە تاوانانە.
١٨- خۆکوشتن: زۆرێک لە ئافرەتان لە ئەنجامی کوشتنی شەرەف خۆیان دەکوژن، چونکە دەزانن دەکوژرێن، وە کەسیش نییە لە تۆڵەی خێزانی بیانپارێزێت بە بیانووی شۆردنی شەرمەزارییان.

لێکدانەوەی هەڵەی ئایینی و کولتووری
١٩- خراپ بەکارهێنانی نەریت: زۆرێک لە کلتور و ئایینەکان کە ئاماژەیان پێکراوە بۆ بەرگریکردن لە کوشتنی شەرەف، ئەم جۆرە کردارانە قبوڵ ناکەن. ئەم کوشتنانە زۆرجار لەسەر بنەمای لێکدانەوەی شێواوی بنەماکانی کولتووری و ئایینی دامەزراون. بڵاوکردنەوەی کولتوورێکی ئایینی بۆ ڕێگریکردن لە تاوانی شەرەف بۆ کۆمەڵگا زۆر گرنگە.
٢٠- ئیدانەکردنی جیهانی: کوشتنی شەرەف لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە شێوەیەکی بەرفراوان ئیدانە دەکرێت لەلایەن ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و سەرکردە ئاینییەکان و حکوومەتەکانەوە، ئەمەش ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە کە ئەم کردەوانە قبوڵ ناکرێن و بێڕێزین.

ئەنجام
کوشتنی خەڵکی بێتاوان بەناوی شەرەفەوە شەرەفمەند نییە و هەرگیز ناکرێ. نادادپەروەرییەکی قورس و پێشێلکردنی مافە بنەڕەتییەکانی مرۆڤە. هەوڵەکان بۆ وەستاندنی کوشتنی شەرەف دەبێت لەسەر چاکسازی یاسایی، گۆڕانکاری کولتووری و کۆمەڵایەتی، پەروەردە و بەهێزکردنی گروپە لاوازەکان، بەتایبەتی ژنان چڕبکرێنەوە. بۆ دروستکردنی کۆمەڵگایەک کە شەرەف لە ڕێزگرتن و پاراستنی ماف و کەرامەتی هەموو تاکەکانەوە وەربگیرێت، زۆر گرنگە.
حکوومەتی هەرێم بە تێکەڵکردنی ئەم ستراتیژانە دەتوانێت چوارچێوەیەکی هەمەلایەنە بۆ چارەسەرکردن و لە کۆتاییدا نەهێشتنی پراکتیکی کوشتنی شەرەف دروست بکات.