شێركۆ بێكه‌س و ئه‌زموونی ده‌قی واڵا
ئارام كۆشكی – سلێمانی
بەشی دووەم
“ئۆمبرتۆ ئیكۆ” بۆ روونكردنەوەی ئەم زاراوەیە تەركیز دەكاتە سەر ژمارەیەك لە كارە مۆسیقییە كلاسیكیانەی دانەرەكانیان ئازادییەك بە مۆسیقاژەنەكان دەبەخشن، كە لە چەند بەشێكی سەمفۆنیاكەدا ئازادبن لە ڕێكخستنی ئازادی ژەنیندا.
هەروەها ئیكۆ لە ڕۆمانەكانی رۆماننووسی ئێرلەندی (جێمس جۆیس) دەكۆڵێتەوە و بەتایبەتی نموونەی ڕۆمانی (یۆلیسیس) دەهێنێتەوە. پاشان هەندێك لە شانۆنامەكانی برتۆڵد برێخت و نموونەی تێكستە شیعرییەكانی (ڤێرین و مالارمێ) وەكو دەقی كراوە پێشكەش دەكات. بەتایبەتریش دەقی (وەرزێك لە دۆزەخ)ی شاعیری تازەگەری فەرەنسی (ئارسەر ڕامبۆ) وەکو نموونەیەکی باڵای دەقی کراوە دەهێنێتەوە. بۆ ڕوونكردنەوەی تەواوی مەبەستی زاراوەی (دەقی كراوە) ئیكۆ كتێبێك لەمبارەیەوە دەنووسێت و لەم كتێبەدا ئیكۆ دەڵێت: “نابێت وا لە چەمكی (دەقی كراوە) تێبگەین، كە ژانرێكی جیاواز و سەربەخۆی تێكستە و لە تەنیشت ژانرە ئەدەبییەكانی ترەوە دابنرێت، بەڵكو ئەمە بریتییە لە توانای خوێندنەوەیەكی جیدی بۆ نوێكردنەوەی تێكستی خوێندراو لە میانی بەردەوامیدان بە تەئویلی ناوەڕۆكی تێكستەكە”*
لێرەدا جێی خۆیەتی ئاماژە بەوەش بكەین، كە ئەم كتێبەی ئیكۆ چەمكی خوێندنەوەی لە ڕەخنەی ئەدەبیدا جێگیر كرد و بایەخێكی شایستەی گەڕاندەوە بۆ دوانەی (خوێنەر/وەرگر) لە جوڵاندنی تێكستدا و ئەو ڕوانینە تەقلیدییەی گۆڕی، كە لە یەك لایەنەوە دەق ڕاڤە دەكات. واتە ئەو خوێندنەوە تاك ڕەهەندەی پێشتر هەبوو گۆڕی بە خوێندنەوەی فرەڕەهەند.**
ئەوەی لێرەدا خرایەڕوو تەنها كورتەی ئەو بۆچوون و پێناسانە بوون، كە ئۆمبرتۆ ئیكۆ لەسەر (دەقی كراوە- النص المفتوح) لە كتێبەكەیدا، كە بەهەمان ناوەوەیە خستویەتییەڕوو، بەڵام من دەمەوێت سەرنجی خۆم لەسەر چەمکی (تێسکتی واڵا- دەقی واڵا) لای شێركۆ بێكەس بخەمەڕوو، کە لە ڕووی واتاییەوە هەمان واتای ئەوەی ئیکۆی هەیە، بەڵام بۆ مەبەستێکی دیکە بەکارهێنراوە.
ڕەنگە دەستنیشانكردنی جۆرەكانی (دەقی كراوە) كارێكی ئەستەم بێت، بەو پێیەی ئەوەی من لێرەدا دەیخەمەڕوو هەموو جۆرەكانی (دەقی كراوە) نەبێت، چونكە دەكرێت بە چیرۆكە زۆر كورتەكانیش (مەبەست مینیماڵە) بوترێت دەقی كراوە. چونكە زۆر شت بۆ خوێنەر بەجێدێڵن و هەندێك تێكستیان هەیە، كە پرسیاری گەورە بۆ خوێنەر بەجێدێڵن، بەڵام ئەوەی تا ئێستا لای من بۆتە جێی سەرنج و تێڕامانی من، دوو جۆر دەقی كراوەیە، كە جۆری یەكەم ئەوەیە، كە (ئۆمبرتۆ ئیكۆ) باسی دەكات و پێكهاتووە لەو جۆرە دەقەی كە هەڵگری فرە ڕاڤەیی و فرە لێکدانەوەیە و لەم جۆرەدا خوێنەر ڕۆڵێكی دیاری هەیە. وەک دەبینین لە بری زاراوەی دەقی كراوە لای شێركۆ بێكەس (دەقی واڵا- تێکستی واڵا)ی بەكاریهێناوە و لە چەندین دەقیدا ئەم زاراوەیەی بۆ ناسنامەكەی دایناوە. لای (شێركۆ بێكەس) فۆرمێكی تایبەتی (تێكستی واڵا) بەكار هاتووە، كە من وەكو (د.نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد) لاموانییە ئەم بەكارهێنانە هەڵە بێت. بەڵكو فۆرمێكی تایبەتە بەشێوەیەك كە شێركۆ بێکەس داهێنەریەتی لەو تێكستانەدا (شیعر، پەخشان، لاوك و حەیران، چیرۆك و شانۆنامە) لەیەك تێكستدا كۆكردووەتەوە و لەبەرئەنجامی ئەم کۆکردنەوەیە ئەو ناوی “تێکستی واڵا”ی بۆ داناوە، ئەمە لای ڕەخنەگرانی عەرەبی بە “النصوص المتنوعە” ناو دەبرێت. واتە لەڕووی واتاییەوە بە مانای “تێکستی تێکەڵ” دێت و واتە تێکستێکە واڵایە بەسەر چەند ژانرێکدا و تەنها لە یەک ژانردا قەتیس نەبووە. لێرەوە تێدەگەین ئەم شاعیرە زاراوەی “تێکستی واڵا”ی بەهەمان ئەو مانایەی لای ئیكۆ هەیە بەكارهێنابێت. بەڵکو خۆی واتایەکی نوێی دەداتێ و خۆیشی ئەمەی ڕوونکردووەتەوە.
شێكۆ بێكەس لە پێشەكی (كتێبی ملوانكە)دا لەبارەی دەقی واڵاوە دەنوسێت:
“لە سادەترین پێناسەكردندا. ماڵێكە نە یەك بابەت و نە یەك فۆڕمی دیاریكراوی تیا ناژی، هیچ كام لە شیعر و چیرۆك و پەخشان و پەخشانە شیعر و شانۆنامە خاوەنی هەموو ماڵەكە نین. بەڵام لە هەمانكاتدا ماڵی هەمووشیانە. ئەشێ لە حەوشەی ئەم ماڵەدا گوێمان لە خوێندنی باڵندەكانی شیعر بێ. یان لە ژوورێكیا چاومان نەخش و نیگار و مافووری ڕەنگاڵەی پەخشان و پەخشانە شیعر بكەوێ. یان لە ڕاڕەوێكا تووشمان ببێ بە تووشی حیكایەتخوانێكەوە، چاومان بە ڕەوتی چیرۆك بكەوێ، یان لە هۆڵەكەیدا درامای شانۆ ببینین، هەر جارە و ببینە میوانی یەكێكیان.”***
وەک دەبینین ئەوەی لای شێركۆ بێکەس لە ڕسکانی “تێکستی واڵا”دا دەبینرێت جیاوازە لەوەی لای ئیمبرتۆ ئیکۆ هەیە و فۆرمێكی تری تێكستی واڵایە، هاوکات جیاواز لەوەش دەبینرێت کە لای نووسەران و ڕەخنەگرانی عەرەب دەبینرێت و تایبەتە بە تێكستی شیعری، كە ئازادی تەواو دەدات بە شاعیر لەكاتی نووسینی شیعردا. مەرج نییە شاعیر لەسەرەتای تێكستەكەوە تا كۆتایی پەیوەست بێت بە ڕیتم و مۆسیقای شیعرییەوە. هەروەها دەبێت ئەوەش بڵێم ئەوەی ئەم دووجۆرە تێیدا هاوبەشن تەنها ناوەكانیانە، لاموایە ئەمەش بۆیە دووبارە و چەندبارە بووەتەوە و بەهەڵە بەكاربردن باس دەكرێت، چونكە ئێمە تا ئێستا كەسانی تیۆرسینی ئەدەبیمان نییە هاوشێوەی (ڕۆلان بارت، میخائیل باختین و ئۆمبرتۆ ئیكۆ) تا ناوێكی تایبەت بۆ ئەو جۆرە لە (تێكستی تێكەڵ)، كە لای شێركۆ بێکەس دەبینرێت بدۆزرێتەوە، تا لێكۆڵەران و شاعیرانی تر لەبەرهەمەكانیاندا ئەم ناوە نوێیە بەكار بهێنن. لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بە چەند بەرهەمێكی شێركۆ بێكەس بكەم، كە ئەو بەرهەمانە سەرجەمیان ناسنامەی تێكستی واڵایان هەڵگرتووە. بەڵام ئەم شاعیرە بەهۆی هەستكردن بە دوودڵی. ئەم زاراوەیەی بەهەمان شێوە لەو بەرهەمانەدا بەكار نەهێناوە.
پەراوێز:
*بڕوانە د. نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد، فەرهەنگی زاراوە ئەدەبی و ڕەخنەییەکان، زنجیرە کتێبی غەزەلنووس.
**هەمان سەرچاوە
***شێرکۆ بێکەس، کتێبی ملوانکە، دەقی واڵا، چاپخانەی ڕەنج، سلێمانی 2007