شکستی حکوومەتی فیدراڵی و بەرنامەکانی

د. سامان شاڵی

شکستی حکوومەتی فیدراڵی لە عێراق لە جێبەجێکردنی بەرنامەی حکوومەتەکەی بەتەواوەتی دەتوانێ بگەڕێندرێتەوە بۆ چەند هۆکارێکی جیاواز لەوانە ناسەقامگیری سیاسی، تەحەدای ئەمنی، گەندەڵی، ئابووری، ناکارایی بیرۆکراتی، دابەشبوونی تائیفی، داڕشتنەوەی حکوومەت، دەستوەردانی دەرەکی و جێبەجێ نەکردنی دەستوور. ئەم هۆکارانە وا دەکەن حکوومەتی فیدراڵی قورس بێت لە جێبەجێکردنی سیاسەتەکانی بۆ دەستکردن بە بنیاتنانەوەی ژێرخانی عێراق.
١- ناسەقامگیری سیاسی: عێراق لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن لە ساڵی 2003 ڕووبەڕووی ناسەقامگیرییەکی بەرچاوی سیاسی بووەتەوە، بەهۆی ڕکابەرییە سیاسییە قووڵە چەسپاوەکان و گرژییە ئیتنۆ-تایفیەکان و بەرژەوەندییە کێبڕکێیەکانی نێوان کوتلە سیاسییە جیاجیاکان، وڵاتەکە خەباتی بۆ پێکهێنانی حکومەتی سەقامگیر کردووە. ئەم گرژییانە تا ئەمڕۆش بەردەوامن؛ تا چارەسەر نەکرێن، سەقامگیری سیاسی هەبێت.
٢- ئاستەنگە ئەمنییەکان: عێراق ڕووبەڕووی ئاستەنگە ئەمنییە بەردەوامەکان دەبێتەوە، لەوانە یاخیبوون، تیرۆر، توندوتیژی تائیفی، چەکی بەربڵاو و میلیشیاکانی دەرەوەی یاسا. ئەم هەڕەشە ئەمنییانە بووەتە هۆی بەربەست لە توانای حکوومەت بۆ جێبەجێکردنی بەرنامەکانی بە شێوەیەکی کاریگەر، سەرچاوە و سەرنجەکانی لە دەستپێشخەرییەکانی حوکمڕانی و گەشەپێدان لابدەن. هەروەها لاوازی ئاسایش کاریگەری لەسەر ڕاکێشانی وەبەرهێنەران بۆ عێراق بۆ بنیاتنانی ژێرخانی دروستکرد، چونکە وەبەرهێنەران بەدوای ژینگەیەکی سەقامگیردا دەگەڕدن.
٣- گەندەڵی: گەندەڵی لە سەرتاسەری دامودەزگاکانی دەوڵەت لە عێراقدا بڵاوە بووەتە، و بووەتە هۆی تێکدانی حوکمڕانی و ڕێگری لە گەشەسەندنی ئابووری و تێکدانی متمانەی گشتی بە حکومەت. زۆرجار گەندەڵی ڕێگری لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانی حکوومەت دەکات لە ڕێگەی ڕژاندنی پارە و شێواندنی ئەولەویەتەکان و تێکدانی میکانیزمەکانی لێپرسینەوە. بێتوانایی حکوومەت لە لێپرسینەوە لە گەندەڵکارە بەرچاوەکان گەندەڵی زیاتر دەکات، پاراستنی گەندەڵکاران لەلایەن گەندەڵکارە گەورەکانەوە کاریگەری حکوومەت کەمدەکاتەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی.
٤- ئاستەنگی ئابووری: عێراق ڕووبەڕووی ئاستەنگی ئابووری دەبێتەوە، لەوانە پشتبەستن بە داهاتی نەوت، ڕێژەی بێکاری زۆر، کورتهێنانی ژێرخانی ئابووری. سنووردارکردنی ئابووری دەتوانێت توانای حکوومەت بۆ دابینکردنی بودجە و جێبەجێکردنی بەرنامەکانی بە شێوەیەکی کاریگەر سنووردار بکات. لە کاتێکدا داهاتی نەوت لە چەند ساڵی ڕابردوودا زیادی کردووە، کورتهێنانی نەوت لە زیادبووندایە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ شکستی سیاسەتی دارایی و زیادبوونی گەندەڵی لە دەوڵەتدا. حکوومەت شکستی هێنا لە پلاندانان بۆ هەمەجۆرکردنی ئابووری بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە داهاتی نەوت و وەبەرهێنان لە کشتوکاڵ و پیشەسازی و گەشتیاریدا. ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی هەلی کاری نوێ و کەمکردنەوەی بێکاری.
٥- ناکارامەیی بیرۆکراتی: بیرۆکراسی عێراق بە ناکارامەیی و ڕێڕەوی سوور و نەبوونی توانا تایبەتمەند بوو، ئەمەش ڕێگر بوو لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانی حکوومەت. ئاستەنگی بیرۆکراتی و دواکەوتنی کارگێڕی و لاوازی دامەزراوەیی بوونە هۆی ئاستەنگ لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری و پڕۆژەکانی ژێرخان. دەستوەردانی سیاسی لە تەرخانکردنی پۆستە باڵاکان بۆ کەسایەتییە ناتواناییەکان لەبری دانانی تەکنۆکراتەکان دەبێتە هۆی کەمتوانایی و بەرهەمهێنان لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا.
٦- داڕشتنەوەی حکوومەت: زیادبوونی ژمارەی فەرمانبەرانی حکوومەت بۆ زیاتر لە چوار ملیۆن و کەمی بەرهەمهێنانیان بۆ چەند خولەکێک لە ڕۆژێکدا ڕێگری دەکات لە جێبەجێکردنی بەرنامەی حکوومەت. بۆیە دەبێت کار بۆ چاککردنەوەی فەرمانبەران و کەمکردنەوەی ژمارەیان و پاڵپشتی کەرتی تایبەت بۆ دامەزراندنی فەرمانبەرانی حکوومەت بکرێت.
٧- دابەشبوونی تائیفی: دیمەنی سیاسی عێراق بە قووڵی دابەش بووە بە درێژایی هێڵە تائیفیەکان، کوتلە شیعە و سوننە و کوردییەکان کێبڕکێی دەسەڵات و نفوز دەکەن. زۆرجار دابەشبوونی تائیفی بووە هۆی کێشەی سیاسی، حوکمڕانی پارچەپارچە و بێتوانایی لە گەیشتن بە کۆدەنگی لەسەر پرسە سەرەکییەکانی سیاسەت، ئەمەش بووە هۆی بەربەست لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانی حکومەت. جگە لەوەش شیعەکان لەسەر بنەمای زۆرینە و کەمینە حکوومەت بەڕێوەدەبەن و ئەمەش دووبەرەکی لە نێوان هەموو هاوبەشەکاندا زیاد دەکات؛ ئەمەش پێشێلکردنی بنەماکانی هاوبەشی و کۆدەنگی و هاوسەنگییە کە عێراقی نوێ لە ساڵی 2003دا لەسەری دامەزراوە.
٨- دەستێوەردانی دەرەکی: عێراق تووشی دەستێوەردانی دەرەکی زلهێزەکانی ناوچەکە و ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان بووە، ئەمەش دینامیکی سیاسیی زیاتر ئاڵۆزتر کردووە و هەوڵەکانی حکوومەت بەربەست دەکات. زۆرجار دەستێوەردانی دەرەکی گرژییە ناوخۆییەکانی گەورەتر دەکرد و توانای حکوومەت بۆ حوکمڕانی کاریگەر و کۆنترۆڵکردنی سەروەری خۆی لەدەست ئەچوو. گەڕاندنەوەی سەروەری بۆ عێراق لە ناوەوە دەست پێدەکات، بە بوونی حکومەتێکی نیشتمانی کە بەرژەوەندی عێراق بخاتە پێش بەرژەوەندی وڵاتانی دەرەوە، بە بەشداریی هەموو لایەک لە ژێر چەتری دەستووردا.
٩- جێبەجێکردنی دەستوور: جێبەجێ نەکردنی بەرنامەکەی حکوومەت بەهۆی جێبەجێ نەکردنی دەستور، کە بە کلیلی چارەسەرکردنی هەموو کێشەکانی عێراق دادەنرێت، لەوانە پێکنەهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵی، ئامار و سەرژمێری گشتی دانیشتوان، جێبەجێکردنی مادەی 140، یاسای غاز و نەوت، ولێبوردنی گشتی بۆ زیندانیانی سیاسی و هتد.
١٠- بانکەکان: چاودێری نەکردنی بانکەکانی عێراق لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە، کە گلەیی لە نەبوونی متمانەیان پێیان هەیە لە ناوخۆ و نێودەوڵەتیدا بەهۆی مامەڵەی گوماناوییان لەگەڵ وڵاتانی قەدەغەکراو و پابەندنەبوونیان بە یاسا نێودەوڵەتییەکانی پەیوەست بە سپیکردنەوەی پارە. بۆیە دەبینین بانکی فیدراڵی ئەمەریکا بەکارهێنانی نەرمەکاڵا (سوفت) و مامەڵەکردنی لەگەڵ ئەو بانکانە لەسەر ئاستی جیهانی قەدەغەکردووە و ئەمەش متمانەی وەبەرهێنەرانی بیانی بە بانکەکانی عێراق و وەبەرهێنان لە عێراق کەمدەکاتەوە و ئەمەش دەبێتە هۆی دواکەوتنی بەرنامەی حکوومەت
چارەسەرکردنی ئەم تەحەددایانە پێویستی بە هەوڵی هاوبەش هەیە لەلایەن هەموو هاوبەشەکانی حکوومەتەوە بۆ بەهێزکردنی دامەزراوەکان، باشترکردنی حوکمڕانی، بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، پێشخستنی ئاشتەوایی و پەرەپێدانی گفتوگۆی سیاسی گشتگیر و جێبەجێکردنی دەستوور. بەبێ چارەسەرکردنی ئەم پرسە بنەڕەتیانە، حکوومەتی فیدراڵی لە عێراق بەردەوام دەبێت لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگییەکان لە جێبەجێکردنی بەرنامەکانی و دابینکردنی پێداویستییەکانی هاووڵاتیانی. تا حکوومەت و پەرلەمان و دادگای فیدراڵی لە بڕیارەکانیاندا دەستبەرداری حوکمڕانی زۆرینە و کەمینە نەبن، حکوومەت شکستی دەهێنا لە هێنانەدی سەقامگیری و سەروەری یاسا بۆ دووبارە ئاوەدانکردنەوەی عێراق.