ئایا حکوومەتی عێراق دەتوانێت کۆنترۆڵی پرۆکسییکانی ئێران بکات؟
د. سامان شاڵی
مامەڵەکردن لەگەڵ پرۆکسییکانی ئێران لە عێراق ئەرکێکی ئاڵۆز و دژوارە کە پێویستی بە ڕێبازێکی فرە لایەنە هەیە. ئەم هێزانە لە سیستەمی بەرگری عێراقدا نین؛ ئەوان کێشەی گەورە بۆ حکوومەت دروست دەکەن و فەرمانەکانی فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکان جێبەجێ ناکەن. حکوومەتی عێراق دەتوانێت چەند ستراتیژێک بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە ڕەچاو بکات:
١- بەهێزکردنی دامەزراوە نیشتمانییەکان:
- بنیاتنانی دامەزراوەی نیشتمانی تۆکمە و گشتگیر کە بتوانێت ئاسایش و دادپەروەری و خزمەتگوزارییە گشتیەکان بۆ هەموو هاووڵاتیان دابین بکات، بەبێ گوێدانە پەیوەندییە تایەفەیی و نەژادییەکانیان.
- بەهێزکردنی هێزە چەکدارەکانی عێراق و ئامێرە ئەمنییەکان بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە میلیشیاکان زۆر گرنگ دەبێت.
٢- پێشخستنی ئاشتەوایی نیشتمانی: - لە ساڵی 2003ەوە، گرژییە تائیفییەکان چارەسەر نەکراون بۆ کۆنترۆڵکردن و کەمکردنەوەیان؛ بە پێچەوانەوە بوونەتە پرسێکی نیشتمانی و کۆنفرانسێک لەم کاتەدا بۆ یەکێتی نیشتمانی لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا گرینگە.
- پەروەردەکردنی ڕۆحی ئاشتەوایی نیشتمانی بۆ چارەسەرکردنی گرژی و ناڕەزایەتییە تائیفییە بنەڕەتییەکان. ئاشتەوایی نیشتمانی دەتوانێت پرۆسەی گفتوگۆی گشتگیر، کۆمیسیۆنەکانی ڕاستی و ئاشتەوایی و هەوڵەکان بۆ پڕکردنەوەی دابەشبوونی کۆمەڵگا لەخۆبگرێت.
٣- بەشداری سیاسی: - بەرژەوەندی لایەنە سیاسییەکان لە عێراق جیاوازە بەهۆی پەیوەستبوونیان بە وڵاتانی ناوچەکەوە نەک عێراق. پێویستی بەپەلەی دوورخستنەوەی ئەم لایەنانە لە بەرژەوەندی وڵاتانی ناوچەکە پێویستی بە هەوڵی ڕاستەقینە و گوشار و تێوەگلانی ڕاستەقینەی گەلی عێراق هەیە.
- بە ڕاستی، بەشداریکردنی فراکسیۆن و لایەنە سیاسییەکان بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانیان و بەرەوپێشبردنی ژینگەیەکی سیاسی گشتگیرتر. هاندانی هەموو گروپەکان بۆ بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا.
٤- پاڵپشتی نێودەوڵەتی: - بەدواداچوون بۆ پشتیوانی و هاوکاری نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی پرسی پرۆکسییکانی ئێران. هاوکاری لەگەڵ هاوبەشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بۆ دۆزینەوەی چارەسەری دیپلۆماسی و بێهیواکردنی دەستوەردانی دەرەکی لە کاروباری ناوخۆی عێراق.
- ڕەوشەکە دەتوانێت ببێتە تەحەدا بۆ هەوڵە دیپلۆماسییەکان بۆ چارەسەرکردنی ململانێکانی عێراق و ناوچەیی. ڕەنگە پەرەسەندنی ئاستەنگەکان، دۆزینەوەی چارەسەری ئاشتیانە و دیپلۆماسی بۆ ناکۆکییە بەردەوامەکان و هەڕەشەکانی پرۆکسییکان لەسەر سەروەری عێراق بۆ ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان قورستر بکات.
٥- بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی و توندڕەوی: - دابەشبوونی نێوان لایەنە سیاسییەکان لەسەر چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم پرۆکسییکاندا بووە هۆی هاندانی ئەو نوێنەرانە بۆ ئەوەی گوێڕایەڵی حکوومەت نەبن، ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی گرژییەکی زیاتر لەنێوان عێراقییەکاندا.
- جێبەجێکردنی بەرنامەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندڕەوی. چارەسەرکردنی فاکتەرە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان کە دەبنە هۆی ڕاکێشانی تاکەکان بۆ ناو میلیشیاکان. وەبەرهێنان لە پەروەردە و گەشەپێدانی کۆمەڵگا و هەلی کار بۆ دابینکردنی جێگرەوە بۆ بەشداریکردن لە گروپە چەکدارەکان.
٦- چاکسازی لە کەرتی ئاسایش: - پێویستە حکوومەت یاسایەک دەربکات بۆ کۆنترۆڵکردنی چەکی کۆنتڕۆڵنەکراو بەتایبەتی لەسەر دەستی هۆز و مەدەنییەکان کە پەیوەندی و دڵسۆزییان جیاوازە و سزای توندی هەر کەسێک بدات کە سەرپێچی یاساکە بکات.
- ئەنجامدانی چاکسازیی هەمەلایەنەی کەرتی ئەمنی بۆ دڵنیابوون لەوەی هێزە ئەمنییەکان پیشەیی و لێپرسینەوە و نوێنەری هەمەجۆریی وڵاتن. ئەم هەمەچەشنییە ڕەنگە بریتی بێت لە داڕشتنەوەی دووبارە و ڕاهێنانەوەی هێزە ئەمنییەکان بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی کاریگەر مامەڵە لەگەڵ ئاستەنگەکانی ئاسایشی ناوخۆدا بکەن.
٧- چوارچێوەی یاسایی و لێپرسینەوە: - پێدەچێت بێ یاسایی نۆرمێکی ڕۆژانە بێت لە ژیانی عێراقییەکاندا بەهۆی نەبوونی یاسایەک کە هەندێکیان دەگرێتەوە و هەندێکی تر ناگرێتەوە و ئەمەش هانی هەندێک گروپ دەدات بۆ سەرپێچیکردن لە دەسەڵاتدارانی حکوومەت.
- بەهێزکردنی چوارچێوەی یاسایی بۆ لێپرسینەوە لە تاکەکان لە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و ئەو تاوانانەی کە میلیشیاکان ئەنجامی دەدەن. دڵنیابوون لەوەی کە سەروەری یاسا بە شێوەیەکی یەکسان لە سەرانسەری هەموو گروپەکاندا جێبەجێ دەکرێت.
٨- وتووێژ لەگەڵ ئێران: - دڵسۆزی ئەم بریکارانە بێ هیچ پرسیارێک سەر بە ئێرانە؛ ڕاهێنان دەکەن و چەکیان پێدەدەن بۆ هەڵگرتنی ئەرکەکان بۆ قووڵکردنەوەی بەرژەوەندییەکانی ئێران لە عێراق و ناوچەکەدا. ئەم گرووپانە لە ژێر کۆنترۆڵی وەزارەتی بەرگری عێراق دەرچوون.
- بەشداریکردن لە وتووێژی دیپلۆماسی لەگەڵ ئێران بۆ چارەسەرکردنی نیگەرانییەکان و دۆزینەوەی خاڵە هاوبەشەکان. هاندانی هاوکاری ناوچەیی بۆ بەرەوپێشبردنی سەقامگیری و ئاسایش و دەستوەرنەدان لە پرسە ناوخۆییەکانی یەکتر.
٩- بەشداریکردنی کۆمەڵگا: - کارکردن لەسەر ئاستی کۆمەڵگا بۆ دروستکردنی متمانە و لێکتێگەیشتن. پەیوەندی لەگەڵ سەرکردە ناوخۆییەکان و کۆمەڵگاکان بکەن بۆ چارەسەرکردنی پێداویستی و نیگەرانییەکانیان، کەمکردنەوەی سەرنجڕاکێشیی میلیشیاکان وەک دابینکەری بەدیل بۆ ئاسایش یان خزمەتگوزارییەکان.
- نەبوونی متمانە لە نێوان دەسەڵاتداران و خەڵکدا بەشدارییەکی بەرچاو دەکات لە نەتوانینی کۆمەڵگاکان بۆ پاراستنی وڵاتەکە بە سەلامەتی و کارکردن لە نزیکەوە لەگەڵ هێزە ئەمنییەکان. پێویستە بەپەلە حکوومەت ئەو متمانەیە بگەڕێنێتەوە بە بەڵێنی دڵسۆزی بۆ عێراق نەک بە وڵاتانی دیکە، هەروەها بە هەبوونی هێزی ئەمنی باوەڕپێکراو بۆ پاراستنی گەلی عێراق.
١٠- داماڵینی چەک و داماڵینی چەک: - چەکداماڵینی ئەم پرۆکسی و میلیشیایانە دەبێت ببێتە یەکەمایەتی کۆتایی ئەم حکوومەتە بەهۆی مەترسیەکانیان بۆ سەر کۆمەڵگا و ئایندەی عێراق.
- پەرەپێدان و جێبەجێکردنی بەرنامە بۆ داماڵینی چەک و داماڵینی میلیشیاکان. پێشکەشکردنی هاندان بۆ تاکەکان بۆ جێهێشتنی گروپە چەکدارەکان و تێکەڵبوون بە کۆمەڵگا.
جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژیانە پێدەچێت پێویستی بە کات و سەبر و هەوڵی بەردەوامی هەموو لایەنەکانی ناو حکوومەت هەبێت بۆ ئەوەی بەشداربن لە گەیشتن بە یەکێتی نیشتمانی. جگە لەوەش سەرکەوتنی ئەم دەستپێشخەرییانە ڕەنگە پەیوەست بێت بە هاوکاریی لایەنە پەیوەندیدارە جیاوازەکانی ناوخۆ و نێودەوڵەتی بۆ هێنانەدی سەقامگیری بۆ عێراق و ناوچەکە لە شەڕی تیرۆریستاندا.