نەخشەڕێگەی ئاشتی بۆ گەلی کوردستان لە ساڵی 2024

د. سامان شاڵی

لە عێراقدا، لە سەرەتای دامەزراندنییەوە، گەلی کوردستان دەیان ساڵە ڕووبەڕووی ململانێ و چەوساندنەوە و پەراوێزخستن بوونەتەوە، بۆیە پێویستە نەخشەڕێگەیەکی گشتگیر دابڕێژرێت بۆ ئەوەی مافە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانیان بەدی بهێنرێت بۆ بەدیهێنانی ئاشتی و سەقامگیری درێژخایەن لەڕێگەی جێبەجێکردنی دەستووری عێراقەوە. نەخشەڕێگەیەک بۆ ئاشتی بۆ کوردانی عێراق پێویستە جەخت لەسەر پێکهاتە بنچینەییەکان بکرێتەوە کە پێویستن بۆ خۆشگوزەرانی درێژخایەن و پێکەوە ژیانی ئاشتیانەیان لەگەڵ گەلانی دیکەی عێراق و ناوچەکە.

یەکەم
ستراتیژی یەکگرتوو
١- پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان: پێویستە ئەم دوو لایەنە سەرەکییە هەموو ناکۆکییەکانیان بخەنە سەر مێزی گفتوگۆ و چارەی جەوهەری بدۆزنەوە کە لەسەر ئەو ڕێککەوتنە ستراتیجییەی نێوانیان بنیات نراوە بۆ ئەوەی لە درێژخایەندا خزمەت بە بەرژەوەندی گەل بکەن.
٢- حزبە کوردستانییەکان: سەرۆکی حزبە سەرەکییەکانی کوردستان و ڕاوێژکارەکانیان دەبێت کۆببنەوە بۆ داڕشتنی سیاسەت و ستراتیجێکی یەکگرتوو بۆ ئایندەی هەرێمی کوردستان و پێکهێنانی ئەنجوومەنی باڵای کوردستان، بە نوێنەرایەتی سەرۆکی حزبەکان و بەستنەوەی سەرجەم لایەنە سیاسییەکان و پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی کوردستان بە بڕیارەکانیانەوه، لەوانە نووسینی دەستوورێک بۆ هەرێمی کوردستان و بەرگریی لە ناوچە ناکۆکەکان و یەکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە. ئەم ستراتیجە، بنەمایە بۆ ئەوەی حکوومەتی هەرێم هەموو کێشە هەڵپەسێردراوەکان لەگەڵ حکوومەتی فیدراڵی دانوستاندن بکات بە شێوەیەک کە بەپێی دەستوور خزمەت بە هەموو عێراقییەکان بکات.

دووەم
بەهێزکردنی سیاسی
١- ئۆتۆنۆمی و فیدراڵیزم: بنیاتنانی چوارچێوەی ئێستای حکوومەتی هەرێمی کوردستان، دەبێت پابەندبوونێک هەبێت بۆ پاراستن و فراوانکردنی ئۆتۆنۆمی کورد لە عێراقێکی فیدراڵیدا. ئەم دەسەڵاتە دیاریکردنی ڕوونی دەسەڵاتەکان و میکانیزمەکانی دابەشکردنی داهات و چوارچێوەیەکی یاسایی لەخۆ دەگرێت کە ڕێز لە مافەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەگرێت وەک لە دەستووری عێراقدا نووسراوە.
٢- حوکمڕانیی گشتگیر: پێویستە هەوڵ بدرێت بۆ پێشخستنی حوکمڕانیی گشتگیر لە حکوومەتی هەرێم، دەستەبەرکردنی نوێنەرایەتیی گەلی هەرێمی کوردستان. گشتگیریی سەقامگیریی سیاسی و فرەچەشنی لەناو ئیدارەی هەرێمی کوردستان بەهێزتر دەکات.
٣- دەستووری هەرێمی کوردستان: دەستووری هەرێمی کوردستان کە پێشتر پەرلەمانی کوردستان دەنگی لەسەر دا، دەبێت هەموار بکرێتەوە و لە ساڵی یەکەمی خولی شەشەمی پەرلەماندا ڕیفراندۆمی لەسەر بکرێت و ببێتە بنەمای حوکمڕانی لە هەرێمی کوردستان بەپێی مادەی 120ی دەستووری عێراق.

سێیەم
گەشەپێدانی ئابووری
١- بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان: دانانی میکانیزمی شەفاف بۆ دابەشکردنی یەکسانی داهاتی نەوت لە نێوان حکوومەتی هەرێم و حکوومەتی ناوەند. چارەکردنی ناکۆکی بەردەوامی سەرچاوەکان لە ڕێگەی گفتوگۆ و دانوستانەوە بۆ ئەوەی هەردوولا سوودمەند بن لە سامانی سروشتی عێراق بە دەرکردنی یاسای نەوت و گاز لەسەر بنەمای دەستوور.
٢- هەمەچەشنکردنی ئابووری: وەبەرهێنان لە هەمەچەشنکردنی ئابووری لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستان، کەمکردنەوەی پشتبەستن بە داهاتی نەوت. پشتگیریکردن لە کارگێڕی، بزنسە بچووکەکان و پیشەسازییەکان لە دەرەوەی کەرتی وزە بۆ دروستکردنی ئابوورییەکی بەردەوام و هەمەچەشن و کەمکردنەوەی بێکاری.
٣- ژێرخانی و ئاوەدانکردنەوە: ئەولەویەتدان بە پەرەپێدانی ژێرخانی، لەوانەش ڕێگاوبان، چاودێری تەندروستی، پەروەردە، کارەبا، و خزمەتگوزارییە گشتیەکان. هەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوە پێویستە ئەو ناوچانە بکاتە ئامانج کە لە ڕابردوودا بەهۆی ململانێکانەوە زیانیان بەرکەوتووە، ئەمەش سوودی بۆ هەموو کۆمەڵگاکان هەبێت.
٤- گەندەڵی و شەفافیەت: بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە حکوومەت و بازرگانی و سیاسەتدا شەڕێکی بەرچاوە و لە شەڕی دژ بە تیرۆر کەمتر گرنگ نییە. ملیارەها دۆلار لە عێراق دزراوە بەبێ ئەوەی لێپرسینەوە لە کەس بکرێت و دزییەکان بەردەوامن. لە سەرووی هەموو شتێکەوە دەبێت یاسا شەفاف بێت، کەسیش لە سەروویەوە نەبێت. ئەم گەندەڵکارانە دەبێت لە دادگایەکی بێلایەن دادگایی بکرێن. بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دەبێتە هۆی خۆشگوزەرانی ئابووری و متمانەی خەڵک بە حکومەت و سیستەمی دادوەری زیاد دەکات.

چوارەم
ئاشتەوایی و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی
١- کۆمیسیۆنی ڕاستی و ئاشتەوایی: پێکهێنانی کۆمیسیۆنی ڕاستی و ئاشتەوایی بۆ چارەکردنی نادادپەروەرییەکانی ڕابردوو، لەوانە میراتی سیاسەتەکانی تەعەریبکردن، پێشێلکردنی مافی مرۆڤ، ئۆپەراسیۆنی ئەنفال، وە جینۆساید، بەکارهێنانی چەکی کیمیایی، ڕووخاندنی گوندەکان، و ئاوارەبوون. ئەم لیژنەیە دەبێت کار بکات بۆ بەرەوپێشبردنی تێگەیشتن و چاکبوونەوە و لێپرسینەوە وە قەرەبووکردنەوەی ئەوانەی زیانیان بەرکەوتووە.
٢- مافی ڕۆشنبیری و پەروەردەیی: دەستەبەرکردنی مافی زمانی کوردی، پاراستنی فەرهەنگی، دەرفەتی خوێندن لە چوارچێوەی هەرێمی کوردستان، و دانپێدانانی تەواو بە زانکۆکانی کوردستان. پێشخستنی بەرنامەکانی ئاڵوگۆڕی فەرهەنگی کە پەروەردەی لێکتێگەیشتنی هاوبەش لە نێوان پێکهاتە جیاوازەکانی عێراقدا دەکات.
٣- پاراستنی کەمینەکان: دەستەبەرکردنی ماف و پاراستنی کەمینە نەتەوەیی و ئایینییەکان لە هەرێمی کوردستان وە عێراق. هاندانی گەڕانەوەی کۆمەڵگا کەمینە ئاوارەبووەکان، دڵنیابوون لە ئاسایش و بەشداریکردنیان لە حوکمڕانی ناوخۆیی.

پێنجەم
ئاسایش و سەقامگیری
١- چاکسازیی لە کەرتی ئەمنی: چاکسازی و پیشەیی کردنی هێزە ئەمنییەکان لە هەرێمی کوردستان بۆ بەرزڕاگرتنی سەروەریی یاسا و پاراستنی مافی هاووڵاتیان و بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ناوخۆییەکان بە شێوەیەکی کاریگەر.
٢- بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر: هاوکاریی لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی و هاوبەشە نێودەوڵەتییەکان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکانی تیرۆر، لەوانەش پاشماوەکانی داعش و میلیشیا قەدەغەکراوەکان و بەرزکردنەوەی هاوبەشی هەواڵگری و ئاسایشی سنوورەکان.
٣- یەکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە: ئەم یەکگرتنە بووە بە هەنگاوێکی گرنگتر و بەپەلە بۆ پاراستنی هەرێمی کوردستان؛ بەدیهێنانی ئەمە دەتوانێت ببێتە هێزێکی نیشتمانی کە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبرێت نەک حزبە سیاسییەکان بۆ بەرگریکردن لە هەر هەڕەشەیەکی ناوخۆیی و دەرەکی.

شەشەم
دیپلۆماسی و هاوکاری ناوچەیی و نێودەوڵەتی
١- گفتوگۆی دوو قۆڵی: بەهێزکردنی کەناڵە دیپلۆماسییەکانی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەندی بۆ چارەکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکان، لەوانەش ناوچە کێشە لەسەرەکان و ڕێککەوتنەکانی هاوبەشکردنی سەرچاوەکان. هەروەها جێبەجێکردنی دەستووری عێراق بۆ پاراستنی مافی خەڵک بەبێ جیاوازی.
٢- هاریکاریی هەرێمی: بەشداریی لە دیپلۆماسی هەرێمی بنیاتنەر، بە بەشداریکردنی حکومەتی عێراق و وڵاتانی دراوسێی وەک تورکیا و ئێران بۆ بەهێزکردنی سەقامگیری و ئاسایش لە هەرێمی کوردستان. هەوڵدان بۆ لێکتێگەیشتن و هاوکاریی هاوبەش لەسەر کێشە سنورییەکان.
٣- پاڵپشتی نێودەوڵەتی: کۆکردنەوەی پاڵپشتی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەوانەش نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێکخراوە ناوچەییەکان، بۆ ئاسانکاری و دیالۆگ و نێوەندگیری لە ناکۆکییەکان و پێشکەشکردنی هاوکاری مرۆیی بەپێی پێویست.

حەوتەم
کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕاگەیاندن
١- بەشداریی کۆمەڵگەی مەدەنی: هاندانی بەشداریی چالاکانەی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، لەوانەش گروپەکانی مافی مرۆڤ، لە پێشخستنی گفتوگۆ و لێپرسینەوە و شەفافیەت. پشتگیری لە دەستپێشخەرییە بنەڕەتییەکان بکەن بۆ ئاشتی و ئاشتەوایی.
٢- ئازادی میدیا: پاراستنی ئازادی ڕۆژنامەگەری و پێشخستنی ڕۆژنامەگەری بەرپرسیارانە. میدیای ئازاد و سەربەخۆ دەتوانێت لێکتێگەیشتن پەروەردە بکات و دامەزراوەکان لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بکات.

لە دەرئەنجامدا
نەخشەڕێگای ئاشتی بۆ خەڵکی کوردستانی عێراق هەوڵێکی فرەلایەنە و تەحەدایە. بەڵام بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانیی درێژخایەنی ناوچەکە پێویستە. پێویستی بە بەهێزکردنی سیاسی، گەشەپێدانی ئابووری، هەوڵی ئاشتەوایی، ڕێوشوێنی ئاسایش و سەقامگیری، دیپلۆماسی و بەشداری چالاکانەی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا هەیە.
بە چارەکردنی ئەو کێشە ئاڵۆزانەی کە دەیان ساڵە گەلی کوردیان گرتووەتەوە، نەخشەڕێگایەکی لەو شێوەیە لە ساڵی 2024دا دەتوانێت ڕێگا خۆش بکات بۆ عێراقێکی گشتگیرتر و هاوئاهەنگیتر، کە تێیدا هەموو کۆمەڵگاکان، بە کوردیشەوە، دەتوانن بە شێوەیەکی ئاشتییانە پێکەوە بژین و چێژ لە مافەکانیان وەربگرن و بەشداری لە پێشکەوتنی نەتەوەکەدا بکەن. ئەمە ڕێگایەکە کە پێویستی بە پابەندبوون و دیالۆگ و هاوکاری هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکانی ناو عێراق و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەیە. بەبێ ئاشتی لە کوردستان، ئاشتی لە عێراق و ناوچەکەدا نابێت.