ئینستیتیوتی مێدیتریانەیە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی:داوا دەكات لە هەرێمی كوردستان پلاتفۆرمێك ساز بكرێت بۆ پرسی ئاو و رەهەندەكانی و مەترسییەكانی و چارەسەرییەكانی دیاری بكرێت

ئینستیتیوتی مێدیتریانەیە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی -MIRS. لە هەرێمی كوردستان توێژینەوەیەكی بە ناونیشانی قەیرانی كەمبوونەوەی ئاو لە عێراق: مەترسییەكانی، رەهەندەكانی، میكانیزمەكانی ڕووبەڕووبونەوە بڵاو كردووەتەوە، كە باسی لە مەترسی و فاكتەری دەرەكی و ناوخۆی عێراق و هەرێمی كوردستان دەكات كە وایكردووە لە پاشەڕۆژدا رووبەرووی تێنوویەتی ببێنەوە، توێژینەوەكە كە كۆپییەكی بۆ رۆژنامەی “هەولێر” هاتووە ئاماژەی بەوە داوە كە

جوگرافیای ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقادا، بەوە ناسراوە كە وشكە، ڕووباری كەمە، ڕێژەی باران و بەفر تیایدا كەمترە لە جەمسەرەكانی دیكەی گۆی زەوی. هەروەها پلەی گەرما تیایاندا بەرز و ئاستی هۆشیاری و حوكمڕانیشیان وەكو پێویست نییە. عێراق، بە هۆی ڕووباری دیجلە و فوراتەوە بە یەكێك لە وڵاتە دەوڵەمەندەكان لە ڕووی سەرچاوەی ئاوییەوە دادەنرێت، بەڵام فاكتەری دەرەكی و ناوخۆیی عێراقییەكانی تووشی تینوێتی كردووە و، بە ملیۆنەها كەس بەهۆی نەبوونی ئاوی پاكەوە دەناڵێنن و، ووڵاتەكە تووشی گەرمبوون و بیابانبوون (Warming and Desertification) بووە و، جووتیارەكانیشی ڕووبەڕووی كۆچ و نەداری بوونەتەوە. ئەم پەیپەرە ئەكادیمیە پرسیار دەخاتە سەر نەبونی دیدگایەك بۆ ستراتیژی بەڕێوەبردنی ئاو، لەو نێوانەشدا پرسی هاریكاریی و هەماهەنگی هەرێمایەتی و پرۆگرامی هۆشیاری گشتی بەهەند وەرگرتووە بەرانبەر بە مەترسیی ووشك بوون و كەم ئاویی لە عێراق.
توێژینەوەكە چوار فاكتەری سەرەكی دیاركردووە كەهۆكاری كەمبونەوەی ئاون لە عێراق:
یەكەمیان، وڵاتانی دراوسێ (توركیا و ئێران) ئاوی عێراق وكوردستان دەگرنەوە و بەشێكن لە وشكبوونی.
دووەم، كەمی ئاستی بارانبارین بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا و بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما و پاشان بە هەڵم بوونی ئاوە خەزنكراوەكان.
سێيه‌م، بەهۆی شەڕ و توندتیژییەكانەوە بە تایبەت داعش بەنداو و خەزێنەكانی ئاوی تەقاندووەتەوە. چوارەم، فاكتەری حكوومەتی عێراق خۆیەتی كە سیاسەتێكی مۆدێرنی بەرانبەر ئاسایشی ئاو نییە. لەم میانەشدا خەڵكی عێراق دەست بە ئاوەوە ناگرن و زێدەڕۆیی بەرانبەر دەكەن.
بەشێكی توێژینەوەكە كە پەیوەندی بە هەرێمی كوردستانەوە هەیە ئاماژەی بەوە داوە كە كوردیش بەشێك بووە لە جەستەی مێژوو و شارستانییەت، ڕوواندنی گەنم و جۆ وەك كشتوكاڵ لە گوندی “چەرموو” سەری هەڵداوە لە كوردستان. (ئاو)یش بەشێكە لە ڕەگەز و ناسنامەی كوردستان، لە شیعرو ئەدەبیاتی كلاسیكی كوردیدا “فەقێ تەیران” و “ئەحمەدی خانی” باسی ئاویان تێكەڵ بە ئەدەبیات كردووە .” گۆران”ی شاعیر دیمەنی جوانی كوردوستان و ئاوی قەڵبەزەی تێكەڵ بە هەڵبەستەكانی كردووە.كوردستان خاوەنی سامانی ئاویی بێشومارە، كە بەرەو سستبوون دەچێت.
كەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوە، كەمی باران، نەبوونی عەلەف بۆ ئاژەڵان، وشكبوونی چەم و كانیاوەكان، نەمانی باڵندەو ئاژەڵە كێوییەكان، دابەزینی ئاستی ئاویی ڕووبارو دەریاچەكان. هەروەها كەمبوونەوەی ئاوی ژێر زەوی.
لە توێژینەوەكە ئەوەش خراوەتە ڕوو كە لە هاوینـی (2021) دا بە بەراورد بە (2020) ئاستی ئاوی دەریاچەی دوكان هەشت مەتر دابەزیوە. بە پێی بەڕێوەبەرایەتــی گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێمی كوردستان، لە تەواوی كوردستاندا ئاستی ئاو كەمی كردووە، بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتی كەمئاوییەش حكوومەتی هەرێم بڕی (2.5) دوو ملیارونیو دیناری دابین كردووە. دەكرا حكوومەت سیاسەتێكی ئاویی باشتری هەبێت ئەو گوژمە پارانەی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەو كێشەكان خەرجی ئەكات بۆ بیناكردنی سیاسەتێكی ئاویی و كشتوكاڵی بەهێز تەرخانی بكات. ئەو بڕە ئاوەی هەرێمی كوردستان بەبەراورد بە ژمارەی دانیشتوانەكەی و نەبوونی سێكتەری كشتوكاڵی و پیشەسازیی گەورە سەرفی ئەكات ئێجگار زۆرە. ڕۆژانە لە هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی (91) پرۆژە و (5710) بیرەوە نزیكەی (2) دوو ملیۆن م3 ئاو دابەش ئەكرێت.
توێژینەوەكە ژمارەیەك ڕاسپاردەی لە ڕووی ئەكادیمیەوە دیاری كردووە کە ئەمانەن:
لە یەكەم هەنگاودا لەسەر ئاستی عێراق، هەرێمی كوردستان، حیزبە سیاسییەكان، پلاتفۆڕمێك ساز بكرێت بۆ پرسی ئاو و رەهەندەكانی و مەترسییەكانی و چارەسەرییەكانی دیاری بكرێت.
دووهەم: گرتنە بەری سیاسەتێكی مۆدێرن بۆ بەڕێوەبردنی ئاو. ئیتر كاتیەتی كەرتی ئاو لە عێراقدا بە پێی ستراتیژێك مۆبیلیزە بكرێت.
سێيەم : پێویستە لە عێراق دا فشار دروست بكات تاوەكو دەستەڵاتداران ئاوی عێراق و نەوەكانی ئایندە نەكەن بە قوربانی پەیوەندیی كەسیی و تایبەتییەكانیان لەگەڵ توركیا و ئێران. عێراق زیاد لە كارتێكی بەدەستەوەیە لە بەرانبەر توركیا بەكاری بهێنێت بۆ ئەوەی ڕووبارەكان ووشك نەبن.
چواره‌م: له‌ عێراقدا، پێشووتر ڕێكخراوە جیهانییەكان پارەیەكی زۆریان داوە بە كەسانێك گوایە ئیش لە بواری ئاو و ژینگەدا ئەكەن، كەچی هيچيان كارێكيان نه‌كرد.
لێرەوە پرسی ئاو پرسی هەموو كەسێكە، هەموو كەسێك هۆشیار بكرێتەوە لە هەموو ڕێگەیەكەوە كە ئاو بە فیڕۆ نەدات. ئەمە ببێتە ستراتیجی سەدان ناوەندی فێركردنی پەروەردەیی و كاركردنی میدیاو ناوەندە ئاینییەكان و…تادوایی بۆ ڕوونكردنەوە.
پێنجەم : بەكارهێنانی ئاو و كارەبا لە عێراقدا بكرێتە سیستەم وەكو وڵاتانی ئەوروپا، تا زێدەڕۆیی پێوە نەكرێت و، حكوومەت لێپێچینەوە لە سەرپێچیكاران بكات.
شەشەم: وەك هەنگاوێك بۆ بەرگرتن لەو كارەساتە ژینگەییانەی بەڕێوەن، بە دەیان ملیۆن نەمام و سەوزایی لەو ناوچانە بچێندرێن بۆ بەگژداچونەوەی بە بیابانبوونی وڵاتەكە. بەدوای ئەو شێوازە لە ناشتن و لە ڕووەكدا بگەڕێن كە توانای بەرگەگرتنی كارەساتی هەیە.