د. سامان شاڵی
دوابەدوای گۆڕانی ڕژێم، کە چین لەساڵی ٢٠٠٣ دژایەتیی کرد، چین بەشێوەیەکی بەرفراوان بەشداریی ئابووریی عێراقی کرد و ئەوەی ئەمریکا و ھاوپەیمانەکانی چاندیان، ئەو چنیەوە. چین گرنگی لە ئابووریی عێراق و ھەرێمی کوردستاندا گەشەی کردووە. لێرەدا چەند کاریگەرییەکانی پێشووی چین لەسەر ئابوریی عێراق
و ھەرێمی کوردستان دەخەینەڕوو:
١. وھبەرھێنانی ژێرخان: چین به شێوه یه کی به رچاو وەبەرھینانی لە پەرەپێدانی ژێرخانی عێراق کردووە. ئەم وەبەرھێنانە دەستپێشخەرییەکان لە بواری پەیوەندییەکان و گواستنەوە و وزە دەگرێتەوە. بۆ نموونە، کۆمپانیا چینییەکان ژێرخانی نەوتیان دروستکردووە، ڕێگا خێراکان و وێستگەی کارەبا.
٢. ھاوکاری لە کەرتی وزە: وزە بۆ بەشداریکردنی چین لە عێراقدا زۆر گرنگە. بەھۆی چەند ڕێککەوتنێکەوە کە چین لەگەڵ حکوومەتی عێراق بۆ ھاوردەکردنی نەوت کردوویەتی، عێراق یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکییەکانی چینە بۆ نەوتی خاو. ھەروەھا بازرگانانی چینی کاریان لەسەر پڕۆژەکانی پەرەپێدان و گەڕان بەدوای
نەوتدا کردووە لە عێراق و شوێنەکانی دیکەی ھەرێمی کوردستانی عێراق.
٣. پەیوەندییە بازرگانییە ھاوسەنگەکان: چین یەکێکە لە ھاوبەشە بازرگانییە گرنگەکانی عێراق. عێراق نەوت ھەناردەی چین دەکات، چینیش کەلوپەلی جۆراوجۆر بۆ عێراق ھەناردە دەکات. ئەم ھاوبەشییە بازرگانییە بە تێپەڕبوونی کات پەرەی سەندووە و سوودی بۆ ئابووری ھەردوو وڵات گەیاندووە. لە مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٣ چین یەک ملیار و چوار سەد ملیۆ دۆلاری ھەناردە کردووە و دوو ملیار د و دوو وسەد و پەنجا دۆلاری لە عێراقەوە ھاوردە کردووە، لە ئەنجامدا ھاوسەنگی بازرگانی نەرێنی ھەشت سەد و پەنجا و پێنج ملیۆن دۆلار بووە. لە نێوان مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٢ و حوزەیرانی ٢٠٢٣، ھەناردەی چین بە ڕێژەی سەد و حەفتا و پێنج ملیۆن دۆلار (١٤.٢%) لە سەد و دوو ملیار دۆلارەوە بۆ سەد و چوار ملیار دۆلار زیادیکردووە، ھاوردە بە ڕێژەی چوار سەد و دە ملیۆن دۆلار (-١٥.٤%) لە دوو ملیار شەست
و شەش ملیۆن دۆلارەوە بۆ دوو ملیار و بیست و پێنج ملیۆن دۆلار کەمیکردووە.
٤- پەیوەندی سیاسی و دیپلۆماسی: چین پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ عێراق پاراستووە و بەشدارە لە گۆڕەپانی سیاسیی وڵاتدا. ڕاشیگەیاندووە کە پشتیوانی لە سەروەری و یەکپارچەیی خاکی عێراق دەکات. بەھۆی دەستوەرنەدان لە سیاسەتدا، چین بووەتە ھاوبەشێکی ئەوپەڕی بەرچاو بۆ عێراق. بەھۆی گرنگیی ھەرێم لە ڕووی
ئابوورییەوە بۆ چین کونسوڵخانەی لە ھەرێمی کوردستان کردەوە.
٥. پەیوەندییە ئابوورییەکان لە ھەرێمی کوردستان: کۆمپانیا چینیەکان چالاک بوون لە کارە ئابوورییە جۆراوجۆرەکان لە ھەرێمی کوردستان، لەوان بەدواداچوون بۆ نەوت، پەیوەندیی، ھەناردەکردنی ئۆتۆمبێل، کەلوپەلی کارەبا، و پرۆژەی ژێرخانی بە نرخێکی کەم، تەحەدای ھەموو کاڵاکانی وڵاتانی تر لە بازارا. ئەم وەبەرھێنانانە کاریگەرییان لەسەر ئابووری ناوخۆیی ھەبووە، ھەلی کاریان ڕەخساندووە. لەم ڕۆژانەدا کاریگەری ئابووری خۆیان لە بازاڕی ھەرێمی کوردستاندا وەک شەریکی سەرەتایی زیاد دەکەن.
6. تەکنەلۆجیا و پەیوەندییەکان: کۆمپانیاکانی تەکنەلۆجیای چینی ھەر لە سەرەتاوە ھاتوونەتە ناو کەرتی پەیوەندییەکانی عێراقەوە، تۆڕی مۆبایل بە نرخێکی کەم و ئامێر و خزمەتگوزارییەکانی دیکەی ژێرخانی پەیوەندییەکان دابین دەکەن کە زاڵن بەسەر بازاڕدا.
- پێشنیاری پرۆژەی ڕێگای ئاوریشم: ئەمە یەکێکە لە پرۆژە ھەرە گرنگەکان کە چین ھەوڵی ڕازیکردنی عێراق دەدات بۆ ئەوەی دروستی بکات، ھەروەھا لە بەندەری ئەلفاوەوە لە سەرانسەری عێراق و بە ھەرێمی کوردستانیشەوە تا تورکیا و ئەوروپا دەڕوات. ئەم پڕۆژە عێراق بە ئەوروپاوە دەبەستێتەوە و دەرفەتی زۆر دەخوڵقێنێت، گرنگی ستراتیجی و پێگەی جوگرافییەکەی بەرز دەکاتەوە و عێراق دەگۆڕێت بۆ بازاڕێکی ناوەندێکی گرنگ. زۆر گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە تێوەگلانی ئابووری و سیاسیی چین لە عێراق نیگەرانی و مشتومڕێکی بەرفراوانی بەدوای خۆیدا ھێناوە. ھەندێک نیگەرانن لە ئەگەری وابەستەیی زۆر بە چین. لە بەرامبەردا ھەندێکی تر وەک دەرفەتێک بۆ فراوانبوون و گەشەکردنی ئابووری دەزانن. لەگەڵ پەرەسەندنی خواستی عێراق بۆ کەلوپەلی کوالیتی بەرز، بارودۆخی جیۆپۆلەتیکی و ئابووری دەتوانێت بە خێرایی بگۆڕێت، بەتایبەت لەگەڵ چین.