كارزان گلی – هه‌ولێر
لە توركیا دەرگای خوێندن كرایەوە، بەڵام زیاتر لە ٨ملیۆن قوتابی كە بە ڕەگەز كوردن لە باكووری كوردستان، رێگەیان پێ نادرێت بە زمانی خۆیان بخوێنن، ئەمەش چەندین رێكخراو و پارتی سیاسیی هێناوەتە دەنگ.
خوێندین بە زمانی كوردی لە توركیا، بە لای پارتە سیاسییەكانی كە لە حكوومەتدا بوونە بەدرێژایی مێژوو، بەردێكی زۆر گەورە بووە و پێیان وابووە ئەگەر هەڵیبگرن، تیا دەچن، بەڵام چەندین وڵات هەن لە توركیا زۆر بێهێزترن لەڕووی ئابووری و سیاسی و سەربازییەوە، كەچی سێ زمان، زمانی فەرمیی دەوڵەتە، بۆ نموونە ئەفغانستان، بەڵام لە دەستووری توركیادا، لە زمانی توركی زیاتر، هیچ زمانێكی تر قبوڵكراو نییە و دانی پێدا نەنراوە.
هەموو پارتە سیاسییەكانی توركیا، لە كاتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردندا بەڵێنی گەورەگەورە بە كورد دەدەن، كە جێبەجێكردنی بەڵێنەكان ئاسانە، بەڵام لێی پاشگەز دەبنەوە. یەكێك لەو بەلێنانەش خوێندنە بە زمانی دایک.
هەركاتێك لە توركیا كورد داوا بكات كە دەیەوێت بە زمانی دایك بخوێنێت، دەڵێن نەخێر رێگە نادەین، چونكە ئەم هەوڵە دەبێتە هۆی لئکترازانی توركیا و رەنگە وای لێ بێت توركیا بەرەو دابەشکەوتن ببات.
هەر لە ئاكەپەوە بیگرە تا تازەترین پارت كە پارتی (ئایندە)یە و ئەحمەد داودئۆغڵو سەرۆكایەتی دەكات، چەندین جار بەڵێنیان داوە كە هەنگاوی جیدی دەگرنە بەر بۆ ئەوەی كورد بتوانێت بە زمانی كوردی بخوێنێت، بەڵام هەنگاوەكان هیچی نەبووەتە كردار.
لە سەردەمی موستەفا كەمال ئەتاتوركەوە، واتە لە ١٩٢٠ تاوەكو ئێستا، حكوومەتە یەك لە دوای یەكەكان زمانی كوردییان قەدەغە كردووە، ئەگەر لە سەردەمی ئاكەپە هەناسەیەک هەبێت بۆ قسەكردن بە كوردی، لە سەردەمی حكوومەتەكانی پێشووتردا، قسەكردن بە كوردی سزای لەسەر بووە، واتە ئەگەر كەسێك بە كوردی قسەی بكردایە دەبوایە پارە بدات وەكو سزا.
لە توركیا یەك زمانی فەرمی هەیە، ئەویش زمانی توركییە و لەو زمانە زپاتر هیچ زمانێكی تری فەرمی نییە
سەیر ئەوەیە، قوتابخانە لەناو توركیا بە زمانی ئەڵمانی هەیە، لە كاتێكدا هاووڵاتی ئەڵمانیی لێ نییە لە توركیا، بە فەرەنسی هەیە و بە عەرەبی و ئینگلیزییش هەیە، بەڵام كورد ٢٠ملیۆن دانیشتوانی توركیا پێك دەهێنێت كەچی رێگە نادەن بە زمانی دایك بخوێنێت.
توركیا لەسەر ئاستی باڵا هیچ بەهایەك بۆ زمانی كوردی دانانێت، بۆیە كاتێك نووسەری كورد (موسا عەنتەر) لەسەر نووسینی شیعرێك بە زمانی كورد دەستگیر دەكرێت، دادوەر پێی دەڵێت بۆچی بە زمانی كورد شیعر دەنووسیت؟ ئێوە كەی زمانتان هەیە بە هەمووی ٥ تا ٦ وشەتان هەیە. لە وەڵامدا عەنتەر پێی دەڵێت قوربان خوات بێت، هەر خواردنی مریشك ٣٠ جۆری هەیە.
دەمی هەر سیاسییەك بكەیتەوە لە توركیا، دەڵێت ئەگەر خوێندن بە زمانی كوردی رێگەی پێ بدرێت، ئەمە دەبێتە هۆی لێكترازانی توركیا و هیچ وڵاتێكیش ئامادە نییە بە هۆی زمانێكی ترەوە وڵاتی بەرەو دابەشبوون بڕوات.
بەڵام ئەوان بیریان چووە، تەنات ئەو ئەفغانستانەی كە بە وڵاتێكی دواكەوتوو ناوی دەهێنرێت و رەنگە توركیا هەر بێزی نەیەت خۆی بهێنێتە ئاستی ئەو وڵاتەوە، كەچی ٣ زمانی فەرمییان هەیە و دانی پێدا نراوە.
لەو هیندستانەدا ١٦ زمانی فەرمی دانی پێدا نراوە و دەتوانن خوێندنی لە قوتابخانەكان پێ بكرێت، لە بۆسنا ٢ زمانی فەرمی هەیە و لە عێراقیش زمانی عەرەبی و كوردی زمانی فەرمین. ئەی بۆچی ئەو وڵاتانە دابەش نەبوونە و بۆچی ترسیان لە لێكترازان نییە، كەچی توركیا ترسی هەیە بە رێگەدان بە خوێندن بە زمانی كورد، وڵات دابەش ببێت.
ئەوە بۆیە (موسا عەنتەر) دەڵێت: “ئەگەر زمانە كوردییەكەی من دەوڵەتەكەی تۆ دەلەرزێنێت، كەوایە پایەكانی ئەو دەوڵەتەت لەسەر خاكی من بنیاد ناوە”.
با رەخنەیەكیش لە پەكەكە بگرین، ئاخر پەكەكەش گرنگیی بە زمانی كوردی نەداوە، هەركەسێك بیەوێت ببێت بە گەریلا سەرەتا فێری زمانی توركی دەكەن، لەناو پەكەكەدا بە توركی قسە دەكرێ و هەر بە توركییش سیاسەت دەكرێت، ئەمەش عەیبەیەكی گەورەیە.
ئەحمەد ئاڵتان، نووسەری دیاری توركیا، لە نووسینێكدا دەڵێت، چۆن دەتوانیت بڕوا بە كورد بكەین كە لە توركیادا لەگەڵ هاووڵاتییەكی توركی یەكسانە و هەمان مافی هەیە، لە كاتێكدا لە دەستووردا زمانەكەی ڕەد دەكەیتەوە.
ئاڵتان، پێی وایە ئەگەر رێگە بدرێت كورد بە زمانی خۆی بخوێنێت و لە دەستووردا دان بە زمانی كوردیدا بنرێت، ئەوكات دەكرێت بڵێین كورد و تورك لەڕووی زمانەوە یەكسانن.