دانـا شوانی – هه‌ولێر
کۆمەڵگا لە گرووپی جیاوازجیاواز پێک هاتووە کە هەریەکەیان لە هەندێک چالاکی بەرپرسیارن. ئەو ڕەفتارە چاوەڕوانکراوەی لەناو گرووپ یان لەناو کۆمەڵگادا پێی دەوترێت “ڕۆڵ” و ئەو بەها و ئیعتبارەی کە کۆمەڵگا یان گرووپەکە دەیبەخشێتە ڕۆڵەکە پێی دەوترێت “پێگه‌ی کۆمەڵایەتی”.
پێگەی کۆمەڵایەتی لە پێناسەکردندا بریتییه له:
١) پێگەی تاک یان گرووپێک لە سیستەمێکی کۆمەڵایەتییدا؛
٢) پێگەی تاکێک یان گرووپ بەپێی دابەشبوونیان لە سیستەمێکی کۆمەڵایەتییدا و به بایه‌خدان به چۆنیەتی دابەشکردنی ماف و بەرپرسیارێتی و دەسەڵات و دەسەڵات لە چوارچێوەی هەمان سیستەمدا؛
3) به‌رزبوونه‌وه‌ی پێگه بە لەبەرچاوگرتنی دابەشبوونیان لە سیستەمێکی کۆمەڵایەتییدا. بۆیە هەر جۆرە ڕۆڵێک، جا فەرمی بێت یان نافەرمی، دەتوانێت پێگه‌یەکی کۆمەڵایەتی دروست بکات.
پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هەر ئەندامێکی کۆمەڵگا تەنیا یەک پێگه‌ی نییە، بەڵکو بە پێی دۆخی جیاواز پۆستی جیاواز به‌ده‌ست ده‌هێنێت. پێگه، بریتییه له پله و ئاستێك لە کۆمەڵگادا. لە ڕاستیدا پێگه، شوێنگه‌یەکی کۆمەڵایەتیی دیاریکراوە کە لە گرووپێک یان کۆمەڵگایەکدا بە هەندێک چاوەڕوانی لە ماف و ئەرکەکان پێناسە دەکرێت. بوونی پێگه‌کان سەربەخۆیە لەو کەسانەی کە دروستیان دەکەن، پێگه‌کانی وەرزشکاری پیشەگەر، مامۆستا، قوتابی، بێ ماڵ و حاڵ هەموویان جیاوازن لەو کەسە تایبەتانەی کە ئەو پێگه کۆمەڵایەتییانە به‌ده‌ستده‌هێنن. پێگەی کۆمەڵایەتی ئەو بەهایە کە گرووپێک بە ڕۆڵێکی کۆمەڵایەتییەوە دەیبەستێتەوە. مرۆڤەکان لە کۆمەڵگادا پێگەی جیاوازیان هەیە، واتە هەندێک پێگه‌ی کۆمەڵایەتی بەها و شکۆیان بەرزترە لە پێگه و پله‌ی دیکە. پێگه کۆمەڵایەتییەکان بە تێپەڕبوونی کات و لە کۆمەڵگا جیاوازەکاندا دەگۆڕدرێن.
بەشێوه‌یه‌كی گشتی پێگەی کۆمەڵایەتی بریتییە لەو بەهایەی کە گرووپێک بە ڕۆڵێکی کۆمەڵایەتییەوە دەیبەستێتەوە، بەهای شتێک کاتێک بەدەست دێت کە پەیوەندییەکەی لەگەڵ شتەکانی تردا بناسرێت و بە واتایەکی تر ڕیزبەندی بکرێت. کاتێک ئەندامانی گرووپێک ڕێکدەکەون لەسەر دیاریکردنی بەهای کەسێک یان گرووپێکی تر یان ڕۆڵەکانی، بەپێی پێوەرەکانیان، ئێمە دەڵێین کە خەریکی بەهادانانی کۆمەڵایەتی بوون، و کاتێک ڕۆڵێکی کۆمەڵایەتی، بەهای کۆمەڵایەتی پێ دەدرێت، ئەوا “پێگه کۆمەڵایەتییەکە”ی ڕۆڵ ناسراوە.
لە کۆمەڵگادا چه‌ندان گرووپی جیاواز هەن، هەریەکەیان بەرپرسن لە هەندێک ڕەفتار، ئەو ڕەفتارە چاوەڕوانکراوەی لەناو گرووپەکەدا یان لەناو کۆمەڵگادا پێی دەوترێت ڕۆڵ و ئەو بەها و پێدراوه‌ی کە کۆمەڵگا یان گرووپەکە بە ڕۆڵێکەوە دەیبەستێتەوە پێی دەوترێت پێگه‌ی کۆمەڵایەتی. بە واتایەکی تر، کاتێک ڕۆڵی کۆمەڵایەتی کەسێک لە کۆمەڵگەیەک یان گرووپێکدا بەراورد دەکرێت لەگەڵ ڕۆڵەکانی تر و ڕادەی گرنگی ئەو ڕۆڵە لەو بەراوردکردنەدا دیاری دەکرێت، ئەو ڕۆڵە هەڵدەسەنگێندرێت و بەپێی ڕادەی گرنگی و باوەڕپێکراوییەکەی، بنەماکەی و پێگە دیاری دەکرێن. بۆیە هەر جۆرە ڕۆڵێک، جا فەرمی بێت یان نافەرمی، دەتوانێت پێگه‌یەکی کۆمەڵایەتی دروست بکات. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە هەر ئەندامێکی کۆمەڵگا تەنیا یەک پێگه‌ی نییە؛ بەڵکو بە پێی هەلومەرجی جیاواز، پێگەی جیاواز داگیر دەکات. بۆ نموونە قوتابی دەتوانێت لە یەک کاتدا کوڕی خێزانێک و هاوڵاتی و فەرمانبەر بێت. کەواتە، پێکەوەگرتنی خەیاڵی بارودۆخەکانی هەر کەسێک پێی دەوترێت پێگە. کۆمەڵناسەکان ئەو کۆمەڵە پێگەیەی کە هەر کەسێک لە کۆمەڵگادا به‌ده‌ستی ده‌هێنێت، بە “تۆڕی پێگەیی” ناودەبەن. لە ڕاستیدا ئەوە ئاوێزانبوونی ئه‌و پێگانه‌ن کە هەڵسوکەوت و پێگەی کۆمەڵایەتی مرۆڤ لە کۆمەڵگادا دیاری دەکات.
هەر ڕۆڵێک پێگه‌یەکی کۆمەڵایەتی دیاریکراوی هەیە کە لەگەڵ ئەو ڕۆڵەدا دەگونجێت. چونکە هەر مرۆڤێک چەندین ڕۆڵی هەیە لە کۆمەڵگادا، چەندین پێگه‌ی هەیە. ئەگەر ڕۆڵەکان یەکسان و هاوشێوه بن، پێگەكه یەکسان دەبێت. بەگشتی، یەکسانی پێگه‌کە زیاتر لە کۆمەڵگا نەریتی و سادەکاندا بەدی دەکرێت، چونکە لەم جۆرە کۆمەڵگایانەدا، کەسەکە تاڕادەیەک پێدراوێكی یه‌كسانی هه‌یه؛ بەڵام لە کۆمەڵگا شارستانییەکاندا، بە تایبەت ئەو کۆمەڵگایانەی کە گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە، بە گشتی جیاوازی لە نێوان پێگه‌کانی مرۆڤدا هەیە و هەموو پێگه‌کان وەک یەک ڕەوایەتی نییە؛ بۆ نموونە: ڕەنگە کەسێک پێگه‌یەکی بەهێزی هەبێت لە گرووپی زاناکان؛ بەڵام لە حیزبێکی سیاسیدا ڕێزی لێناگیرێت. ئەم پێگەیه پێی دەوترێت پێگەی نایەکسان. لە کۆمەڵگە پیشەسازییە نوێیەکاندا، کە پێگه‌كان هەم لایه‌نی پێدراوی هه‌یه و هەم لایه‌نی بەدەستهاتوو، مرۆڤ دەتوانێت لە یەک کاتدا چەندین پێگه‌ی پێدراوی هەبێت. ئەوانەی لە پێگه نایەکسان و لەوانەیە ناکۆکەکاندا دانراون، لەوانەیە کاردانەوەیان هەبێت بە ناساندنی خۆیان لەگەڵ هەر یەکێک لە پێگه ناکۆکەکان، و ره‌تی پەیوەستبوونیان بە پێگه‌ی خوارەوە ده‌كه‌نه‌وه.
سه‌باره‌ت به سەرچاوەی پێگه‌ی کۆمەڵایەتی و جۆرەکانی ده‌توانین بڵێین كه چەمکی زانستی پێگه‌ی کۆمەڵایەتی هیچ پەیوەندییەکی بە هەوراز و نشێوی بەردەوامی ڕای گشتیەوە نییە، کە ڕەنگە ساڵێک كه‌سێ بگەیەنێتە لوتکەی ناوبانگ و ساڵی دواتر بیخاتە زەلیلبوونەوە. بەم شێوەیە لە پاراستن یان گۆڕینی پێگه‌ی کۆمەڵایەتی سودمەنددا، نە بە تەواوی ئازادە و نە بە تەواوی سنووردارە، کەواتە چۆنە مرۆڤ پێگه‌یەکی کۆمەڵایەتیی دیاریکراو مسۆگەر بکات؟ کۆمەڵناسەکان بە گشتی دوو ڕێگا بۆ بەدەستهێنانی پێگه‌یەکی کۆمەڵایەتی باس ده‌كه‌ن، کە بەپێی ڕۆڵی کۆمەڵایەتی دابەش دەکرێن بەسەر دوو ده‌سته‌دا:
1) پێگەی دیاریکراو یان پێدراو (Ascribed Status)؛ پێگه‌یەک کە کۆمەڵگا بۆ ڕۆڵێکی دیاریکراو دیاری دەکات، هەندێک پێگه‌ی کۆمەڵایەتی لە کاتی لەدایکبوونه‌وه بۆ کەسێک دیاری دەکرێت.
2) پێگه‌ی به‌ده‌ستهاتوو یان بەدەستهێنراو (Achieved Status)؛ هەر مرۆڤێک لەوانەیە ڕۆڵێکی تر بۆ خۆی هەڵبژێرێت، بە پێچەوانەی ئەو ڕۆڵەی کۆمەڵگا پێی سپاردووە، لە ئەنجامدا پێگه‌یەکی تری دەست دەکەوێت، کە جیاوازە لە پێگه‌ی پێشووی، و پێی دەوترێت پێگه‌ی بەدەستهێنراو، ئەم پێگه‌یه لە ئەنجامی هەوڵی تاکەکەسیدا به‌دی هاتووه.
سه‌باره‌ت به فاكته‌ره دیاریكه‌ره‌كانی پێگه‌ی کۆمەڵایەتی ده‌كرێ بڵێین كه مانای هێما یان دیاریکەری پێگه‌ی کۆمەڵایەتی زۆر جیاوازە لە کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر و تەنانەت لەناو کۆمەڵگایەکدا لە گرووپێکەوە بۆ گرووپێکی تر، بەڵام بەو پێیەی هەموو ئەم پێگه‌یه بە شێوەیەکی کۆمەڵایەتی دیاریکراوە، واتە لەگەڵ فاکتەری دەرەکی بۆ تاک، کۆمەڵێک پێوەری هاوبەشی گشتگیر هەیە بۆ هەڵسەنگاندنی چاکە و خراپ، بەرز و نزم. بە جۆرێک ئەم پێوەرانە لە بەها کۆمەڵایەتییەکاندایە، واتە لە شتگەلێک کە بە گرنگ و شایستە و ڕێزدار دادەنرێت. بە مانایەکی دیاریکراو، ئەم پێوەرانە لە زنجیرەیەک توخمە دیاریکەرەکان پێکهاتوون کە یەکگرتوویی ناوخۆیییان هەیە کە لە هەر شوێنێک مرۆڤەکان لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە بژین ئامادەن. ئەم پێوەرانە بریتیین لە:
1- بابوباپیران یان ڕەچەڵەک، پێگەیەکی ئاسایی بە کەسێک دەبەخشێت، چونکە لەدایکبوون لە خێزانێکی بەناوبانگ یان بەدناو لە کۆمەڵگادا، بە جۆرێک لە بەها دادەنرێت. ڕێزگرتن یان بێ بایەخی باوباپیران لەسەر چەند هۆکارێک دامەزراوە: ناوبانگی خێزانی باش، مێژووی ژیان لەو شوێنە، ڕەسەنبوون یان کۆچبەربوون، سەر بە کەمینە یان زۆرینە.
2- دۆخی سامان، باش بێت یان خراپ، یەکێکە لە پێوەرە دروست و بابەتییەکان، چونکە موڵک و سەروەت و سامانی ماددی شتێکی بەرجەستە و پێوانەکراون. هەروەها سەرچاوەی سەروەت و سامان مانای کۆمەڵایەتی هەیە. ئەو سامانەی کە لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر کەڵەکە بووە و بە میرات گیراوە، پێگەیەکی کۆمەڵایەتی بەرزتری هەیە لە سەروەت و سامانی نوێ یان سەروەت و سامانێک کە لە ڕێگەی گوماناوییەوە بەدەستهێنراوە.
3- سوودمەندی، کارامەیی کردەیی مرۆڤ: مرۆڤ بەپێی ئەوەی “دەیکات” لە کۆمەڵگادا ڕیزبەندی دەکرێت، و پلەوپایەکەشی پەیوەستە بەو ڕێز و نزیکییەوە کە مرۆڤەکان بە کارەوە دەیبەستنەوە.
4- ڕێژه و جۆری خوێندنی کەسەکە و کوالیتی خوێندن.
5- لەو کۆمەڵگایانەی کە ئایین و پانتایی ئایینی ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بونیادی کۆمەڵایەتییدا، هه‌بوونی زانیاری ئایینی له رووی زانستیی و وتاردان و به‌شداری له ڕێوره‌سمی ئایینی، لەو پێوەرانەن کە پێگه‌ی کۆمەڵایەتی دیاری دەکەن.
6- تایبەتمەندی بایۆلۆژی: ڕەگەز پێوەرێکی گشتگیرە، بەو مانایەی کە لە زۆربه‌ی کۆمەڵگاکاندا پیاو پێگه‌یەکی کۆمەڵایەتی باڵایان هەیە بەسەر ژناندا. هەروەها تەمەن پێوەرێکی گشتگیرە بۆ هەڵسەنگاندنی پێگەی کۆمەڵایەتی، بەو تایبەتمەندییەی کە ئەم پێوەرە دوای تەمەنی هەراشیان و باڵغبوون لەبەرچاو دەگیرێت و بەکارهێنانی لە هەموو شوێنێک وەک یەک نییە، لە هەندێک کۆمەڵگادا، بەساڵاچووان پێگەیەکی کۆمەڵایەتی بەرزتریان هەیە و لە هەندێکی دیکەشدا گەنجان. هەروەها جوانی (ڕوخساری جوان و لەشجوانی) یەکێکە لە پێوەرە بابەتییەکان بۆ ڕیزبەندیکردنی پێگه‌ی کۆمەڵایەتی.