پرۆفیسۆر دوكتۆر مستەفا زەڵمی(١٩٢٣-٢٠١٦)ز
كوڕە لادێیەكی كوردی بێ پشتوپەنا، لە چواردەورێكی داخراو و بێدەرتانا لە باوانا، زۆربەی خەڵكەكە دەست بەچۆك هەنگاو لەرزۆك، بێئومێد و دەستەمۆی بۆنەهاتی ڕۆژگار، پەروەردەی ژان و نەخۆشی و ناخۆشی، مەلاریا و ئازار، شارەزوور و بنارەكەی، كەی ڕۆژێك لە ڕۆژان ئۆخەیان كردووە، هاتووەتە دونیاوە.
ڕووباری زەڵم ئەفسانەی زۆری بەدواوەیە گوایە ئاوی گۆلی زرێوارە لەژێر زەوییەوە خۆی گەیاندووەتە “ملەخورد” لەوێڕا تەقیوەتەوە و بووە بە ڕووبار، هەروەها دەڵێن لە ئەشكەوتێكی نزیك هەمەدانی ئێرانا ڕووبارێكی تیادایە بە خوڕ دەڕواتە ژێر زەوییەوە، گوایە كایان تێكردووە و لە سەرچاوەی زەڵمەوە وەدەرهاتووە، ئیتر زۆر لەو بابەتانە وتراوە، دەی ئاوە لە هەر وڵات و دەڤەرێكەوە هاتووبێت بەخێر هاتووە… هەر ئەو زەڵمە ئاوێكی تری تێكەڵ دەبێت بەناوی “وشكەئاو”، ئەو بناری چیای ملەخورد و چیاكانی دەوروبەری هەر لەسەر بنار و دۆڵی شارەزوور ژمێردراوە، چ ئەوسا و چ ئێستایش.
دێی زەڵم بەسەر سنووری كوردستانی ڕۆژهەڵاتەوەیە، ئەوە دەشتی شارەزوور و دەریاچەی دەربەندیخان و چیای سەر بە ئاسمان كێشاوی هەورامان وسەرسەوزی دۆڵی شارەزوور لە جوانیدا یەكتر تەواوكەرن.
بەڵێ، لە ئاوا چوارتەنیشتێكدا مستەفا بووە بە فەقێی حوجرە، كەم ڕوویداوە فەقێیەك لە یەك مزگەوتدا یان بەلای یەك مەلاوە فەقێیەتی تەواو بكات.
ئالیەت و شێوەی فەقێیایەتی وابووە دەبوا بەپێی نیاز و هەروەها ناو و باوی مەلای لێزان و كارامەوە پلەی خوێندنەكەی تەواو بكات، مستەفای مێردمنداڵ وەك هەر فەقێیەكی تر ئەو حوجرەگۆڕكێیەی كردووە. ئیتر مزگەوتی خورماڵ و دەرەشیش و عەبابەیلێ و مزگەوتەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستانی تاقی كردووەتەوە پلە پلە، فەقێ، سوختە، ناسكەسوختە، موستەعید، تا بووەتە مەلا.
ساڵی 1934ز لە قوتابخانەی ئایینی وەرگیراوە، لە ساڵی 1964ز بڕوانامەی زانستە ئیسلامییەكانی وەرگرتووە، لە ساڵی 1965 بەكالیۆرسی لە یاسادا بەدەستهێناوە، ئیتر ئەو مەلایە ئارامی نەگرتووە، بە دوای خۆیدا، پەروەردەكردنی خۆیدا شەوی داوەتە دەم ڕۆژەوە، ماجستێری لە زانكۆی بەغدا بەدەستهێناوە، هەروەها ماجستێرێكی كەی لە “فقه المقارن” لە زانكۆی ئەزهەر وەرگرتووە، ساڵی 1971ز دكتۆرای بە پلەی شەڕەف لە زانكۆی ئەزهەردا وەرگرتووە 1975 بووە بە مامۆستای یاریدەدەر لە زانكۆی بەغدا… ساڵی 1981ز، نازناوی مامۆستای دەركەوتووی 1990 پێدراوە. دكتۆرای لە یاسادا بە پلەی بەرز بەدەست هێناوە، بووتە مامۆستا لە كۆلیژی یاسادا 1975. زیاتر لە 60 كتاوی لە بواری شەریعە و یاسادا نووسیوە، زۆر بیروبۆچوونی زانیارە ناسراوەكانی دونیای شەریعەتی ڕەت كردووەتەوە. كتاوەكانی لە كۆلیژە ئیسلامییەكانی جیهاندا وەك وانە دەخوێندرێن. لێرەدا ئەگەر بەندە ناوی كتاوەكان و كاكڵەی كتاوەكانی هەڵدەم گەلێك زۆرن.
خەڵاتی جۆراوجۆری لە ژیانیدا بەدەست هێناوە، چ لە دامەزراوە زانستییەكاندا یان لە لایەن دەوڵەتەوە، لە زۆر كۆنفرانس و موئتەمەرە دەوڵەتییەكاندا بەشداریی كردووە، دكتۆر مستەفا زەڵمی لە بواری شەریعەت و یاسا و ڕیسای ئیسلامیدا خاوەنی بیروبۆچوونی تایبەت بەخۆی بووە و لە زۆر هەڵەی زەقی بۆچوونی زانایانی شەریعەت یاخی بووە و بیروبۆچوونی خۆی وەدەرخستووە. هەر ئەو وەدەركەوتنە و سەركەوتنانەی وا بەدەستی هێناوە بڕێك لە مەلای تەقلیدی ئاڵۆز كردووە..
بەندە سەرم لێی دەدا بەتایبەتی لە ڕۆژانی نەخۆشكەوتنی دا…
ڕۆژێك گوتم مامۆستا لە بڕێك شت هەرچی فكری لێ دەكەمەوە ناگەمە قەناعەت.
وتی: وەكوو چی؟
وتم: وەك دەزانی بەندەی خوای وەك من، لە دونیای تەلارسازی و ئەدەب و مێژوو و هونەردا خۆم ماندوو كردووە، ئاگاداری تەواوی ئاسارەكانی نەك دونیای ئیسلام، بەڵكوو تەواوی جیهان هەم.
باشە لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە كە هودهود دێتە خزمەتی حەزرەتی سلێمان پەیامبەر و باسی بەلقیسی بۆ دەكات، لەو كاتەیدا چەندان عفریتی بەتوانا و لێزان و ئەفسوناوی لە خزمەتی سلێمان پەیامبەردا وجوودیان بووە، سلێمان پەیامبەر ڕوو لەو عفریتانەی دەكات و دەفەرمووێت: كێ دەتوانێ بەلقیس و تەختەكەیم بۆ بهێنێ؟
ئیتر هەر عیفرتێك توانای خۆی دەڵێت، یەكێك لەوانە دەڵێت لە چاوبڕكێیەكدا دەتوانم بیهێنمە ئێرە.
مامۆستا زەڵمی وتی: ئێ بڵێ، دەتەوێ چی بڵێیت؟
وتم: دەمەوێ ئەوەی بڵێم هەر یەك لەو عیفریتانە توانای هەزار شۆڤڵ و هەزار بلدۆزەر و هەزار ئامێرە زلزەلامەكانی دونیای ساختمان و تەلارسازی و ڕێگە و بانیان هەبووە، ئەوە یەك…
دووهەمی حەزرەتی سلێمان تەنها پەیامبەر نەبووە مەلیكیش بووە، شاهـ بووە، خاوەنی سەڵتەنەتی حوكمڕانیی بووە، باشە كوا ئاسەوارەكانی؟
لەسەرتاسەری وڵاتی فەلەستین و دوورگەی عەرەبساندا ئاسەوارێكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت، جگە لەژێر ناوی مزگەوتی “ئەقسا” ئەویش لە لایەن ئیسرائیلییەكانەوە، سەرتاسەری ژێرەكەیان تاقیكردووەتەوە، بۆش و بەتاڵە و هیچی تیادا نییە، ئەو تەختە قسڵەی ژێری مزگەوتی ئەقسایە… من وەك تەلارسازێك لە ماوەی شەش مانگدا تەواوی دەكەم، لەولایشەوە دەستەڵاتی فەراعینەی میسر و ئەهرام و كۆشكەكانی باشووری میسر لە هەزار ساڵ لەپێش حەزرەتی سلێماندا دروستكراون و ئاسەوارەكانیان ئەوەسا حەی عەلاسەڵات بە بەرچاوەوەن. … تا بە ئێستایش هیچ فەرهەنگ و حەزارەتێكی بەشەریەت لە عیلم و زانستی مرۆڤی ئەمڕۆ نەناسراو نین، باشە كوا ئاسەواری سەردەمی حەزرەتی سلێمان؟
وتی: حەزرەتی سلێمان “ڕەسووڵ” نەبووە و “نەبی” بووە.
وتم: دكتۆر ئەمە وەڵامەكەی من نییە…
وتی: كاكەخوسرەو لێم گەڕێ…
وتم: تەواو…
ڕاستییەكەی من ئەم پرسیارەم بۆ ڕوونكردنەوە كرد، دەنا ئیمانی موتڵەقم بە قورئان و ئایەتەكانی هەیە. مامۆستای زەڵمیش باش ئەمەی دەزانی. دەزانم پرسیارەكانم وەڵامی خۆیان هەیە، بەڵام من تا ئێستا پێی نەگەیشتووم.
مامۆستای زەڵمی زۆر لە ئیمامی شافیعی ناڕازی بوو، دەیوت نازانم ئەم میللەتەی ئێمەیە بۆ وا شیفتەی ئیمامی شافیعین، وتی: ڕۆیشتم بۆ لای مەلاكەریمی مودەریس پێم وت: مامۆستا بۆتۆ عەیبە پەیڕەوی شافیعیت… تۆ بۆخۆت لەو زاناتری، لەو داناتری، بەڕاستی ناشیاوە تۆ پەیڕەوی كابرایەكی وا(……..)ی .
مستەفا زەڵمی لە ساڵی 1926ز لە دێی زڵمدا لە هاتووەتە دونیاوە لە تەمەنی 90 ساڵیدا لە شاری هەولێر كۆچی دوایی كردووە، تەرمەكەی براوەتە زەڵم…. خودا بە بەردلۆڤانیی بخات.
بەرهەمەكانی زەڵمی لە بواری شەریعەت و قانوون.