كۆتایین ئامارەكان ئەوە نیشان دەدەن كەوا ساڵانە (400) ملیۆن دۆلار خەرج دەكرێت بۆ مەبەستی حەبی ئەسپرین وە (45) ملیۆن كەس لە ئەمریكا بەتەنها دەناڵێنن بە ئازاری ژانەسەری بەردەوام وە ئەمانە هەڵدەستن بە سەردانكردنی پزیشك نزیكەی (50) جار لە ساڵێكدا وە مناڵەكان ناتوانن ئامادە بن لە هۆڵەكانی خوێندن بە هۆی ژانە سەر (ملیۆن) رۆژ لە رۆژەكانی خوێندن، لە بەرامبەردا (150) ملیۆن رۆژ لە رۆژەكان كاركردن گەورەكان بێ بەش دەبن لە كار كردن بە هۆی ژانە سەر ….
ئایا ژانە سەر چیە ؟ وە چۆن دروست دەبێت ؟ وە نوێترین ووردەكاریەكانی چین كەوا شارەزایان خستیانەتە ڕوو؟
پێش نیو سەدە شارەزایانی بواری دەمار هەولێكی بێ ووچانیان دا بۆ مەبەستی دۆزینەوەی سەرچاوەی ژانە سەر، لە گشت بەشەكانی لەش، بەڵام بێ سوود بوو، ئەوەش لەبەر ئەوە بوو كەوا ئەوان گەڕانیان لە هەرە گرنگترین شوێنی لەشیان پشت گوێ خست، كە ئەویش (مێشك) بوو.
ئەمڕۆ پاش گەشەسەندنی پزیشكی نوێ وە دروستكردنی نوێترین ئامێری پزیشكی زۆر هەستیار، زۆر ئاسان بوو بۆ شارەزایانی دەمار بۆ قووڵبوونەوە لە مێشك بۆ شیكاری شێوازی كاركردنی كیمیاوی وە ئاشكراكردنی چالاكی كارەبایی تیایدا بۆ وەستان لەسەر بازنەی كرداری سەرەكی ژانە سەر، كەوا هۆكارەكەی تێك چوونی خانەكانی مێشكە وەكو ئەوەی كەوا پزیشك (جویل سایر) شارەزای بواری مێشك وە بەرێوەبەری بەشی ژانەسەر لە پەیمانگای مشیگان بۆ دەمار.خستیوەتە ڕوو كەوا دەڵێت:
(هەرچەندە لە كاریگەریە دیارەكانی بەڵام ژانە سەر پشت گوێ خراوە بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ لە لایەن زاناكانی دەمار )، پاشان ژانەسەر دانرا بە تێكچوونی دەروونی ئازاربەخش كەوا پۆڵێن كرا وەكو هەموو نەخۆشیە دەروونیەكانی تر. ئەوەش لەبەر ئەوەی نەیانتوانی بۆ شیكاركردنی بە شێوازێكی بابەتیانە. وە تاوەكو كاتێكی نزیك ووردترین ئامێری پزیشكی نەیتوانی كەوا جیاكاری مێشكێكی كەسێكی تووشبوو بە ژانەسەر جیا بكاتەوە لە مێشكی كەسێكی ساغ. وە گەورەترین تەگەرە كەوا ڕێگر بێت وەكو ئەوەی “ریتشارد لیبتون” دەڵێت كەوا شارەزای بواری دەمارە لە سەنتەری پزیشكی لە “نیویورك ستی” ئەوەیە كەوا تاوەكو ئێستا تاقیگەیەكی نموونەییمان لەبەردەست نەبووە، چونكە ناتوانرێت كەوا ئاژەڵی تاقیگە بەكار بێت لە تاقیكردنەوەكانیان لەسەر ژانە سەر، وە هیچ رێگایەك نیە تاوەكو بزانن كەوا ئایا ئاژەڵەكان تووشی ژانەسەر دەبن یاخود نا. بۆیە شارەزایانی دەمار هەوڵیان دا كەوا لە ژانەسەر بگەن بەهۆی شیكردنەوەی نیشانەكانی، وە لەو رێگایەدا ئەوەیان دەست نیشان كرد كەوا سێ جۆرە ژانە سەری جیاكەرەوە هەیە كەوا بۆ هەر جۆرێك هۆكاری جیاوازی هەیە.
وە ژانە سەری هێشودار، دگمەنترینە لە نێوانیان وە زیاتر كاولكارە بۆ لەش وە ئەمەش زیاتر تووشی پیاوەكان دەبێت زیاتر لە ئافرەتان وە هێرشەكەی زۆر توندوتیژە بە شێوەیەك كەوا تووشبووەكە هان دەدات بۆ هاروهاجی و هەڵسان بە كاری تێكدەرانە وەكو شكاندنی دیوار و كەل و پەلی ماڵەوە وە لەوانەیە ببێتە هۆی خۆكوشتن.
بەڵام سەرئێشەی (میگرەین الشقیقە) زۆر جیاوازترە لە سەرئێشەی هێشوویی وە دژیەتی، چونكە تووشی ئافرەتان دەبێت بە ڕێژەی چوار ئەوەندەی كەوا تووشی پیاوان دەبێت، وە سەرئێشەی (میگرەین الشقیقە) زیاتر یەك لا تەنیشت لە سەر دەگرێت، بەڵام ژانەكەی لە شێوەی تەوژمە یاخود لێدان وە زۆر جار تووشبووەكە هەست بە سەرسوران دەكات وە ئارزووی رشانەوە دەكات، وە زۆر هەستیار دەبێت بەرامبەر بە تیشك و دەنگەدەنگی چواردەورەی.
بەڵام جۆری كەمتر ترسناك لە هەر سێ جۆر، وە زیاتر بە جۆش و خرۆش و بە كێشە، ئەویش بریتیە لە سەرئێشەی گرژی، چونكە ژانی ئەم جۆرە زۆر جار توند دەبێت و وە چوار دەورەی سەر دەگرێت لە هەموو لایەكان. وە هۆكاری سەرەكی لە ڕوودانی، گرژی ماسولكەكانی چواردەورەی پێستی سەر و مل. ئەم جۆرە لە ژانە سەر زۆر باوە، چونكە زۆربەمان تووشی دەبێن لە ماوەیەك بۆ ماوەیەكی تر. بەڵام هەموو جۆرەكانی ژانە سەر، ئەوەی كەوا لە لایەن زاناكانەوە دۆزراوەتەوە، ناچێتە ژێر باڵی ئەم پۆڵینە، چونكە لە سەنتەری (سونتی مارئر) بۆ دەمار، %30 لە نەخۆشەكانی سەرئێشەی گرژی دەناڵێنن بە دەست رشانەوە لەگەلأ سەرئێشەی (میگرەین الشقیقە) . وە %35 دەناڵێنن بە دەست هەستیاری بەرامبەر تیشك و ڕووناكی، هەتا پزیشك (ساپر) دەربارەی ووتی : (ئەو شتەی كەوا پێی دەڵێین سەرئێشەی گرزی (التوتری) بریتیە لە سەرئێشەی (میگرەین الشقیقە) بەڵام بە شێوازێكی شێوێندراو) .
وە لە تەنها %1 لە حاڵەتەكان سەرئێشەی توند نیشانەیە لە نەخۆشیەكی كوشندە كەوا ژیانت دەخاتە مەترسیەوە وەكو گرێی مێشك یاخود جەڵتەی مێشك.
پزیشك (نیل راسكن) لە زانكۆی كالیفۆرنیا باوەڕی وایە كەوا هەندێك هۆكار هەیە كە وات لێ دەكات باوەڕت وابێت كە سەرئێشە بریتیە لە كۆبوونەوەی كۆمەڵێك هۆكاری هاوبەش، چونكە زۆر لەو دەرمانانەی كاریگەری هەیە لە سەرئێشەی گرزی درێژخایەن، هەمان كاریگەری لەسەر سەرئێشەی میگرەین هەیە وە بە پێچەوانەشەوە، ئەمە وای لە راسكن و كۆمەڵێك زانا كرد كە باوەڕیان وابێت كە لەیەك چوونی نیشانەكان و رێگا چارەكان لە هەموو جۆرەكانی سەرئێشە هۆكارێكی هاوبەش پێشان دەدات.
داناییەكی ئاسایی
لە دێر زەمانەوە كرژی دادەنرێت بە هۆكاری سەرەكی ڕوودانی هەموو جۆرەكانی سەرئێشە. وە بە گوێرەی دانایی ئاسایی كەواتە گرژی كاری خۆی دەكات لەسەر دەمارەكان و خوێنبەرەكانی چواردەورەی مێشك لە ناو پێستی سەر بە تەواوی، كە وا دەكات موولوولەكانی خوێن گرژ بێت بەمەش ئۆكسجینی گەیشتوو بە مێشك دەپچرێت، وە دەرئەنجامەكەشی ڕوودانی نیشانە دیارەكانی سەرئێشەی (میگرەین)، پاشان بەهۆی هەندێك هۆكاری نادیار، لە ناكاو دەمارەكانی خوێن فراوان دەبێت و ئەم فراوان بوونە دەبێتە هۆی بریندار كردنی دەمارەكانی چواردەورەی خوێنبەرەكان بەمەش ژانەسەر دروست دەبێت.
بەڵام ئەم بیردۆزە كۆنە چیتر شوێنی نابێتەوە لە ناو میدیا نوێیەكانی پزیشكی، چونكە گرزی لەوانەیە سەرئێشە هەڵبقوڵێنێ، بەڵام گەورە بوونی بۆریەكانی خوێن هیچ پەیوەندیەكی بەم بابەتەوە نیە بە هیچ شێوەیەك، وەكو ئەوەی پزیشك راسكن دەست نیشانی كردوە بەوەی ئەگەر ئەم بیردۆزە راست بێت بۆچی تووشی ژانە سەر نابین بۆ نموونە كاتێك كەوا وەرزش دەكەین، چونكە بەم كردارە بۆریەكانی خوێن فراوان دەبێت.
سەرچاوە : گۆڤاری (الف باء) ژمارە (1107) ساڵی بیست و چوارەم لە بەرواری چوارشەممە 13 ی كانونی یەكەمی ساڵی 1989.