چیرۆكی هزرێك كه ده‌وڵه‌ت له‌ناو ده‌بات
فازڵ میرانی
ئه‌گه‌ر چیرۆكی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی عیراقی له ساڵی 1921ه‌وه بخه‌ینه به‌رچاومان و ساڵی دامه‌زراندنی پارتیمان پارتی دیموكراتی كوردستان له ساڵی 1946یاخود بڵێین نه‌وه‌یه‌كی ته‌واو ده‌كه‌وێته نێوان هه‌ردوو دامه‌زراندن، هه‌ر چه‌نده هاتنه كایه‌ی یان دروستبوونی بزووتنه‌وه‌ی سیاسی كوردی ده‌كه‌وێته پێش دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت. به‌ڵام هه‌ردوو رێكه‌وت به‌راوورد ده‌كه‌م وه‌كوو هه‌ڵسه‌نگاندنێك بۆ رێڕه‌وی رووداوه‌كان له‌و سه‌رده‌مه‌دا كه عیراق سیسته‌می پاشایه‌تی تیایدا فه‌رمانڕه‌وابوو، سه‌رده‌مێك بوو كه زۆر له خه‌ڵكی ئه‌و سه‌رده‌مه ئێستا خۆزگه‌ی بۆ ده‌خوازن، یان ئه‌وانه‌ی ئه‌و گۆشه‌یه به‌راوورد ده‌كه‌ن له‌گه‌ڵ هه‌ر گۆڕانكاریێكدا، بۆیه ئه‌وه پێویستییه‌كی زه‌رووره بۆ ئه‌وه‌ی راستییه‌كان له شوێنی خۆیان دانێین له بری كه‌ڵه‌كه كردنی له‌خۆباییبوون یاخود كه‌م ئه‌زموونی كه به‌شێوه‌ی لێدوان و گوتار ده‌رده‌كه‌وێت وبه‌درێژایی رۆژگار له په‌نجاكانه‌وه و له كۆماره‌كانی په‌نجاكانه‌وه پانتایی پووچه‌ڵییه‌كه‌ی فراوانتر بوو تا به رۆژگاری ئه‌م هه‌زاره‌یه ده‌گات. ره‌نگه هه‌ندێك له چه‌په‌كان گله‌یی بكه‌ن له به‌شێك له دادگه‌ری بۆچوونه‌كانی (نووری سه‌عید) كه سه‌ركرده‌و رێنوێنی كا‌ری رژێمێك بوو كه له‌سه‌رده‌می گه‌شه‌كردن و سه‌ره‌تای به‌خشینیدا بوو، پێش ئه‌وه‌ی تانك و زریپۆشه‌كانی 1958 له‌ناكاو هه‌ڵكوتنه سه‌ری بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رده‌می كۆمارییه‌ت ده‌ستپێبكات، به‌ڵام ده‌ره‌نجامه‌كانی ئه‌و هه‌موو گۆڕانكارییه چیبوون كه ده‌ستووری كۆماره نوێكانی ده‌هێنایه كایه‌وه؟
له روانگه‌ی ئێمه‌وه كه میلله‌تكین له‌م وڵاته‌دا كه ئه‌و فیكری سیاسی زاڵ بوو به‌سه‌ر شانۆی نێوده‌وڵه‌تی و پارچه زه‌وی و نشینه‌كانیشی كۆكرده‌وه له كیانێكی رێكخراو كه ده‌وائیری نێوده‌وڵه‌تی ئاماده‌ی كردبوو، مافی خۆمانه به‌ڵكو ده‌بێ تێڕوانینی واقعیانه‌ی خۆمان هه‌بێ سه‌باره‌ت به چاره‌نووسی مافه‌كانمان له‌گه‌ڵ دووباره‌بوونی بۆچوون له نێو سیسته‌مێكی سیاسی ناجێگیردا.
پێش هه‌موو ئه‌مانه‌و له‌رووی یاساییه‌وه ده‌وڵه‌ت حكومه‌ت نییه، به‌ڵكو حكومه‌ت به‌شێكه له ده‌وڵه‌تی جێبه‌جێكار، به‌ڵام هه‌ندێ بۆچوون هه‌یه حكومه‌ت له‌ناو ده‌بات و هه‌ندێكیش هه‌یه ده‌وڵه‌ت و، میژووش پڕه حكومه‌تی له‌ناوبراو و هه‌روه‌ها ده‌وڵه‌ت، هه‌روه‌كوو چۆن پڕه له هێزو لایه‌نی ناوخۆیی و نیشتیمانی یاخود كوده‌تاچی بۆ له‌ناوبردنی حكومه‌ته‌كان و لایه‌نی زۆر هێزی ده‌ره‌كی زه‌به‌لاح بۆ له‌ناوبردنی وڵاتان.
ته‌نانه‌ت ئه‌و وڵاتانه‌ی كه ئایین به ناسنامه‌ی خۆیان ده‌زانن له توندڕه‌وی خۆیان كه له‌نێوان سه‌رده‌م و سه‌رده‌م په‌ره‌ده‌سێنێ، كه‌مكردۆته‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تێگه‌ییشتن كه ناكرێ بیرو بڕوای رۆحی به‌زه‌برو زۆر بسه‌پێندرێت، كه‌واته چۆن بیرو باوه‌ڕی لاوه‌كی و جیاواز ده‌سه‌پێندرێت؟
ره‌نگه هه‌ندێ كه‌س وابزانن كه پاساوی (موئامه‌ره) پڕ به‌پێست بێت بۆ پرسیاری نهێنی سه‌باره‌ت به ناسه‌قامگیریی، لێره‌دا ده‌ڵێم هه‌ر قه‌واره‌یه‌ك دوور نییه له‌وه‌ی موئامه‌ره‌ی له‌سه‌ر یان له دژدا بكرێ، به‌ڵام باسی قسه‌و باس له‌سه‌ر موئامه‌ره درێژه‌ده‌خایه‌نێت له‌گه‌ڵ هه‌بوونی فاكته‌ری گه‌شه‌پێدانی ئه‌م چه‌مك و بۆچوونه‌و له‌سه‌رووی هه‌مووشیانه‌وه كرداری رژێم خۆیه‌تی، مه‌به‌ستم ئه‌و رژێمه‌ی وابڵاوده‌كاته‌وه كه تووشی موئامه‌ره‌هاتووه به‌مه‌به‌ستی په‌رده‌پۆشكردنی رفتارو بۆچوونه‌كان و مه‌رامه‌كانی كه تێوه‌گلانی له‌و كردارانه‌ی به‌ئامانجگرتنی له‌ناوخۆو ده‌ره‌وه یان هه‌ردووكیانت بۆ ئاشكرا ده‌كات.
هه‌ر رژێمێك خۆی تووشی گۆشه‌گیری بكات یان گۆشه‌گیریی بێنێته سه‌رخۆی ئه‌وه رژێمێكه به‌ڵگه‌نامه‌ی خۆله‌ناوبردنی خۆی به‌ده‌ستی خۆی ده‌نووسێته‌وه به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر فاكته‌ری جیاكردنه‌وه‌ی له‌وانی دیكه‌ی تیا نه‌بوو، بۆیه ده‌وڵه‌تێكی نه كشتوكاڵی نه پیشه‌سازی بۆی نییه نه به ئاشكرا یانیش له پشت په‌رده‌وه له دژی بۆچوون و ویستی كۆمه‌ڵگای نێو ده‌وڵه‌تی بوه‌ستێت.
شاره‌زایی له بیرو بۆچوونی نێوده‌وڵه‌تی بنه‌مایه بۆ خۆپیشاندان ( پیشاندانی ده‌وڵه‌ت) له‌چوارچێوه‌ی دروستكردنی ژیان به‌هه‌موو لایه‌نه‌كانییه‌وه به‌ڵام ئه‌مه له ساڵی 1958 ه‌وه پاشه‌كشه‌ی به‌خۆیه‌وه بینیوه چونكه كۆمه‌ڵگای نێو ده‌وڵه‌تی به سه‌ربازیی چه‌پڕه‌وی یاخود ئه‌گه‌ر به‌رواڵه‌تیش بێت قایل نه‌بووه‌و، من لێره‌دا تێده‌گه‌م كه حوكم له‌سه‌ر بابه‌ته‌كان ته‌نها به یاساو رێسای سه‌رده‌می خۆی نه‌بێت نادرێت.
دوای ئه‌وه بۆچوونی عیراقییه‌كان به‌ره‌و باڵی نه‌ته‌وه‌یی ناكامڵ رۆیی كه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر كامڵش بوایه كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی ره‌تی ده‌كرده‌وه چونكه دڵنیا نه‌بوو له‌و كوتله‌یه‌ی كه میسرو سوریاو عیراقی به‌یه‌كه‌وه كۆكرده‌وه كه كوتله‌یه‌ك بوو هه‌ر زوو توایه‌وه به‌هۆی بیرو بۆچوون و كرداری هه‌ندێك له ئه‌ندامانی ئه‌و كوتله‌یه خۆی.
هه‌مان بۆچوون دووباره بوویه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌زموونی من له ساڵانی 1968و 1979له كۆماری عیراق كه له‌ساڵی 2003 گۆڕاو چه‌ندین شه‌ڕی به‌دوای خۆیدا هێناو ده‌رگای واڵاكرد بۆ جه‌هاله‌ت و هه‌ژاری و توندڕه‌وی.
من خۆم په‌یوه‌ندیێكی باشم هه‌یه له‌گه‌ڵ دانیشتوانی ئه‌وپه‌ڕی باشوورو رۆژئاواو ناوه‌راستی عیراق و ئه‌وان له‌و بیروبۆچوونه‌ی من تێده‌گه‌ن كه كردوومه‌ته ناونیشانی ئه‌م گوتاره‌م، ئه‌وان گله‌ییه‌كانیان راستگۆیانه‌یه‌و پێشینه‌كانیشیان گله‌ییان له بابه‌تگه‌لێك هه‌بوو كه په‌یوه‌ندی به هاوڵاتیبونی راسته‌قینه‌و مافه‌كانیانه‌وه هه‌بوو، چونكه پێشتر باوانیان راكێشرابوون بۆ شه‌ڕی بێهووده‌ی كاره‌ساتبار كه خوێن و ماڵی بێ هووده له‌ناوبردو ته‌نها سێوێتی و برس و نه‌دارییان دروێنه‌كردو به‌پاڵدان پاڵنران بۆ گوێنه‌دان و دڵڕه‌قی و رق كینه یانیش لاساییكردنه‌وه‌ی ده‌سته‌ڵاتدار به په‌نابردن بۆ دروستكردنی گرووپی نهێنی كه زۆربه‌ی له ناوچه‌كانی ئێمه‌دا له‌ژێر ناسنامه‌ی ئایینیدابوو كه كه‌سانێك سوودیان له رۆحی به‌خشنده‌یی ئایین وه‌رده‌گرت به‌مه‌به‌ستی په‌ره‌پێدانی ده‌سته‌ڵات نه‌ك كردار كه ده‌ره‌نجامی كرداره‌كانیان هیچ په‌یوه‌ندییان له‌دور یان نزیك به ئایینه‌وه نه‌بو.
ئه‌و بۆچوونه‌ی گۆڕستانی قوربانیانی مڵمڵانێی فراوان ده‌كردو وایده‌كرد میرزاده‌كانی جه‌نگ خۆیان دووباره بكه‌نه‌وه به‌ناونیشانێك كه رۆح و بوونی مرۆڤی به سووك و هیچ ده‌زانی و به هه‌بوونی ئه‌و پروپاگندانه‌ی كه گوتارو وه‌هم و خه‌یاڵیان دروستده‌كردو قۆناغه‌كانی میژووی به‌بیر ده‌هێنانه‌وه كه شكۆی بۆ وێنه‌ی خه‌یاڵی دروست ده‌كرد، ئه‌و كه‌سانه مه‌یلی بۆ بیركردنه‌وه له خوێندن یان قه‌ره‌وێله‌یه‌ك بۆ نه‌خۆشخانه یانیش بۆ زیندانیێكی بێ ماف و مافخوراو یان له كه‌مپێكی ئاواره‌و په‌نابه‌ر بپێچێته‌وه، نه‌ه‌چوو، وه‌كوو ئه‌م ناو و نیشانانه بنه‌مان بۆ بۆچوونی دووباره‌بوو، بۆچوونێك كه هیچ په‌ندو عیبره‌تێكی له ئه‌خلاقییاتی پیاوچاكانی ئوممه‌تی ئیسلام و هه‌روه‌ها فكری مرۆیی وه‌رنه‌گرتووه، به‌ڵكو له فیكرێكی كۆنی وه‌رگرتووه كه پێشتر خۆیان لێی رازی نه‌بوون نه‌فره‌تیان لێی ده‌كرد ئه‌ویش بیرۆكه‌ی تاقیكردنه‌وه‌ی حوكمڕانی توندی بێ به‌زه كه كۆتایی پێهاتبوو، ئه‌وه‌ی به‌دوای به‌ڵگه‌شدا بگه‌ڕێت با بچێ سه‌ردانی گۆڕستانی ئه‌نفالكراوان بكات یان گوێ له خه‌ڵكی هه‌ڵه‌بجه بگرێت، با بچێ ئاواره‌بوونی جوتیارانی ناوچه وشكبووه‌كان ببینێ، با سه‌ردانی كه‌مپه‌كانی ئاواره‌و ده‌ربه‌ده‌ركراوه‌‌كان بكات، له‌هه‌مان كات با گوێ له لێدوانه‌كانی ئه‌و كه‌سانه بگرێت كه بڕیار به‌ده‌ستن و وێنه‌و لێدوانه‌كانیان بخاته به‌ر چاو و دایاننێته به‌رامبه واقیعه‌كه كه بۆچوونه‌كه كورت ده‌كاته‌وه، بۆچوونێك كه بووه هۆكاری له‌ناوچوونی چه‌ندین حوكمڕانی ته‌واو و، بیروبۆچوونی سیاسییه‌كانی ئه‌و وڵاتانه یان حكومه‌ته‌كان بخوێنێته‌وه یان ببینێت كه سه‌قامگیری به‌خۆیه‌وه بینی و له ماناكانی گه‌شه‌پێدانی مرۆیی و ژیانی میلله‌ته‌كانیان گه‌ییشتن. ئێمه‌ش میلله‌تێكین به‌دوای خۆشگوزه‌رانی و ژیانێكی ئاسووده‌دا ده‌گه‌ڕێین دوور له بۆچوونی خۆپه‌رستی جا هه‌ر كراسێكی له‌به‌ر بێت و هه‌ر گوتارێكی هه‌بێت كه ئه‌و نه‌هامه‌تی و كاوڵكارییانه‌ی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.
*سكرتێری مه‌كته‌بی سیاسی
پارتی دیموكراتی كوردستان