شاخه‌وان عه‌لی حه‌مه‌د مامۆكی*
درۆ وه‌كو چه‌مك، وه‌كو زاراوه له ته‌واوی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی به‌ڕه‌وشت و ڕه‌فتارێكی خراپ و مه‌ترسیدار ناوزه‌د ده‌كرێ كه كلتوورو داب و نه‌ریت و به‌ها جوانه‌كان نابووت و ناشیرین ده‌كات و شیرازه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌شێوێنێ، كه‌چی كه‌م تا زۆر بۆ به‌ده‌ستهێنان و ده‌ستكه‌وتی ماددی، بۆ پله‌وپۆست، بۆ خۆشه‌ویستی و خۆشویستن، بۆ خۆده‌ربازکردن له ته‌نگژه و قه‌یران و له‌و لاوه به‌رزكردنه‌وه‌ی باڵانسی ئاكار و كه‌سایه‌تی، په‌نای بۆ ده‌بردرێ، ئه‌مه‌یش ژینگه‌ی له‌بار و گونجاو به ئاقار و ئاراسته‌یه‌كی دژوار و نادروست ده‌بات و ده‌یكاته ژینگه‌یه‌كی داته‌پیوی نەبێوەی و نەساغ، چونكه ئه‌وه سروشتی مرۆڤایه‌تیه هه‌ر كه‌سێك له‌سه‌ر درۆ ڕابهێندرێ، كه‌سێكی درۆزنی لێ ده‌رده‌چێ، كه خووی پێوه گرت، ئیدی به‌ئه‌سته‌م ده‌توانێ ده‌سبه‌رداری ببێ و وازی لێبێنێ.
ڕه‌نگه له پۆلینكردنی ئه‌و دیارده‌یه سه‌دان خاڵ ریز بكه‌ین كه چۆن و كه‌ی و بۆچی كه‌سه‌كان په‌نا ده‌به‌نه به‌ر درۆ و درۆ ده‌كه‌ن.
هه‌ڵبه‌ته ئه‌وه‌ی مه‌به‌سته لێره ئاماژه‌ی پێ بده‌ین هه‌ندێ له‌و هه‌ڵس و كه‌وته نامۆیانه‌ن كه له‌ڕێی دایك و باوكه‌وه رێگه بۆ منداڵ خۆش ده‌كه‌ن په‌نا بباته به‌ر درۆ، بۆیه هه‌ندێ خاڵی گه‌وهه‌ری هه‌ن ده‌كرێ له‌سه‌ری هه‌ڵوێسته بكه‌ین، له‌وانه:
یه‌كه‌م: كاتێك منداڵه‌كه هه‌ڵه‌یه‌ك ده‌كات یان ده‌یه‌وێ كارێك ئه‌نجام بدات و به‌ویست و خواستی تۆ نییه، ئه‌وه له‌مناڵه‌كه‌ت هه‌ڵمه‌پێچه، سه‌ری مه‌خه‌ره سه‌رو فشاری زۆرو لێپرسینه‌وه‌ی توندو تووڕه‌یی به‌رامبه‌ر پیاده مه‌كه‌و هه‌ر خه‌تاباری مه‌كه كه له‌پێستی خۆی ده‌رچێ و بۆ ده‌ربازبوون له‌و هه‌ڵچوونه‌ی تۆو سزاو لێپرسینه‌وه‌ی تۆ، په‌نا بباته به‌ر درۆو ڕاستیه‌كان بشارێته‌وه یان له‌هه‌نگاونان بۆ هه‌ر كارێ بوه‌ستێ كه حه‌زی لێیه‌تی، جا له‌م ڕوانگه‌وه بۆ دایك و باوك پێویسته تا ده‌كرێ خۆیان له‌زمانی زبر، هه‌ڕه‌شه، توندو تیژی به‌دوور بگرن.
دووه‌م: ئه‌گه‌ر ویستت ئیشێ كارێ به‌مناڵه‌كه‌ت بكه‌ی یا ڕێگری لێ بكه‌ی، هه‌وڵ بده ئه‌و سیفه‌تانه له‌خۆت به‌رجه‌سته‌بێ، بۆ نموونه ئه‌گه‌ر باوك و دایك درۆزن بوون چۆن ده‌توانن به‌مناڵه‌كه‌یان بڵێن درۆ مه‌كه؟ ئه‌گه‌ر دایك و باوك زمان پیس و جنێوده‌ربن، چۆن ده‌توانن به‌مناڵه‌كیان بڵێن: جنێو مه‌ده‌و….هتد.
سێیه‌م: ده‌ربڕینی وشه‌و به‌كارهێنانی قسه بۆ دایك و باوك له‌شوێنی خۆیدا گرنگی و بایه‌خی خۆی هه‌یه، بۆ نموونه ئه‌گه‌ر گڵاسێكی شكاند، پیاڵه چایه‌كی له‌ده‌ست به‌ربۆوه، ده‌ستی بۆ قاپه شله‌یه‌ك بردو قاپه‌كه‌ی له‌ده‌ست ڕژا، هه‌ڵمه‌چوو، چاوی لێ سوور مه‌كه‌وه، به‌توندی به‌سه‌ری مه‌قیژێنه، جنێوی سووكی پێ مه‌ده، له‌جیاتی ئه‌و ده‌سته‌واژانه كه ئیشه‌كه هه‌ر بۆوه‌و به‌و شتانه وه‌ك خۆی لێ نایه‌ته‌وه، ئه‌گه‌ر پێشت ناخۆش بوو، ناخی خۆت بخۆوه، به‌نه‌رم و نیانیه‌وه پێی بڵێ: ده‌ی هیچ نیه منیش ئه‌وها گلاسم له‌ده‌ست شكاوه به‌ڵام هه‌وڵمداوه بۆ جارێكی تر زیاتر ئاگام له‌خۆبێ و ته‌نانه‌ت ده‌یه‌ها جار قاپه شله‌م له‌ده‌ست به‌ربۆته‌وه به‌ڵام دایك و باوكم قسه‌یان نه‌كردووه ته‌نها پێیان وتووم با ناو ماڵه‌كه پیس نه‌بێ جارێكی تر قاپه‌كه به‌جوانی بگره‌و بۆ شته‌كانی تریش هه‌مان شت ڕاسته.
چواره‌م: ڕه‌خنه‌گرتن مه‌كه‌نه پیشه، هه‌ر كارێكی ئه‌نجامدا ڕه‌خنه‌ی لێ مه‌گرن، چونكه به‌ره‌وام ڕه‌خنه‌گرن سه‌ر بۆ درۆ ڕاده‌كێشێ.
پێنجه‌م: هه‌ندێ درۆ هه‌یه شاخداره، درۆیه‌كی زه‌ق و دیارو به‌رچاوه، بۆ نموونه كاتێ له‌ده‌رگای ماڵیان ده‌درێ، باوكه‌كه یان دایكه‌كه له ماڵه‌وه‌یه، كه‌چی به منداڵه‌كه‌ی ده‌ڵێ: بڕۆ پێیبڵێ باوكم یاخود دایكم له‌ماڵه‌وه نییه. ئه‌و قسه‌یه هه‌ستێك لای خودی ئه‌و منداڵه ده‌ڕسكێنێ. ئه‌وه خۆی له‌خۆیدا درۆیه‌كی شاخداره هه‌ستێك لای منداڵ دروست ده‌كات كه له خۆی بپرسێ: ئه‌ی ئه‌وه نییه له ماڵه‌وه‌یه، ئه‌و قسه‌یه مانای چیه؟ ته‌نانه‌ت زۆر جار ئه‌و قسه‌یه‌یان به‌ڕوو ده‌داته‌وه، پێیان ده‌ڵێ: ئه‌ی ئه‌وه نییه له‌ماڵه‌وه‌ن؟
به‌ڵێندان و جێ به‌جێ نه‌كردنی بێ بڕوایی دروست ده‌كات.درۆ هه‌ڵگری په‌یامی شووم و نه‌گریسی تاریكییه و هه‌میشه له‌سه‌نگه‌ری ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌دا له‌گه‌ڵ ڕووناكی ده‌جه‌نگێ، به‌ڵام هیچ كات ڕووناكی هێزو سه‌رچاوه ڕاسته‌قینه‌كه‌ی خۆی له‌ده‌ست نادات دواجار ڕاستی به‌سه‌ر تاریكی زاڵ ده‌بێت.
به‌پێی توێژینه‌وه‌كان مناڵ له ته‌مه‌نی سه‌ره‌تایی تا دوو سێ ساڵی نازانێ درۆ چییه؛ هه‌ر قسه‌یه‌ك بیكات ئه‌گه‌ر درۆیش بێ له واتاكه‌ی تێناگا بۆیه جێی خۆیه‌تی له‌و ته‌مه‌نه هه‌ڵوێستی منداڵ به‌هه‌ند هه‌ڵنه‌گرن و به توندی تۆمه‌تباری نه‌كه‌ن و ڕووبه‌ڕووی نه‌بنه‌وه‌و سزای نه‌ده‌ن تا ئه‌و ڕه‌فتاری پێ ته‌رك بكه‌ن، چونكه به تێپه‌ڕینی كات فێری درۆ ده‌بێت.
دایك و باوك نموونه‌یه‌كی جوانن، ئاوێنه و ڕه‌نگدانه‌وه‌ن بۆ داهاتووی ڕه‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وتی منداڵ، چونكه منداڵ حه‌ز به لاساییكردنه‌وه ده‌كه‌ن به‌تایبه‌ت لاسایی دایك و باوك، با لاساییكردنه‌وه‌ی منداڵ له‌سه‌ر بنه‌مای شته جوانه‌كان هه‌ڵچنرێ نه‌ك ئه‌و شتانه‌ی ده‌روون و داهاتووی منداڵ وێران ده‌كه‌ن.
*سه‌رپه‌رشتیاری هاوڕێی ڕه‌خنه‌گر/ شارۆچكه‌ی ته‌قته‌ق